...Вы гатовы душыць усё маладое, дзейнае, абы самiм утрымацца ў ролi "начальства". Гэта ўжо ўрода ваша гэтакая. I са мною вы зводзiце асабовыя справы, спекулюючы справамi грамадскiмi..."

2. Запiскi

- Ты пасядзi каля яе, мусiць, ёй лепш, калi хто каля яе сядзiць. Сёння зранку i папаўднi, калi яна ляжала адна, дык усё спакою не мела. Хацела падняць галаву, вадзiла па хаце вачыма i нешта губамi шаптала. Але нiчога разабраць нельга i не чуваць.

-У яе i мову адабрала?

- Не гаворыць ужо дзён пяць. Каторы ўжо дзень слова ад яе не чулi... Ты пасядзi тут, у яе ў галавах. А як пачне цямнець, запалi лямну, у кухнi на акне стаiць. Толькi закрыеш чым-небудзь або ўбок адставiш, каб святло ёй у вочы не калола.

- Добра.

- А калi яна пачне варушыцца, калi прачнецца глядзi, - дык папраў ёй падушку, бачыш, як з'ехала на самы край; але цяпер не чапай, не будзi, хаця каб яна трохi заснула. Трохi сцiшылася... I не гаварыце тут моцна. Не пускай сюды адразу знадворку хлоццаў, а то яны холаду нанясуць. Няхай раней у кухнi абагрэюцца. Ды глядзi ж, каб не гаварылi моцна, каб яе не будзiлi.

- Ведаю... Добра.

- Не адчыняйце дзвярэй у кухню. Калi хлопцы захочуць курыць, дык няхай на двор iдуць. А то як накурылi былi раз, дык яе вельмi ж кашаль душыў. Нават у кухнi няхай не кураць махорку гэтую сваю. Я iм заўсёды гавару, i яны заўсёды забываюцца; вельмi iм у галаве!.. Не адыходзь ад яе.

- А калi ты вернешся?

- Буду старацца справiцца як найхутчэй... На змроку хлопцы будуць жывёлу паiць, дык скажаш iм, няхай вядзёр з тры вады ўльюць у кухнi ў цэбар; як прыйду, дык папалашчу бялiзну - сёння ранiцою, палячы ў печы, памыла.

- Дык можа я папалашчу цяпер, пакуль ты прыйдзеш?

- Не, ты сядзi, не адыходзь.

- А калi быў доктар?

- Даўно, тыдняў мо з чатыры, як быў. Лякарства тое самае раз у аптэцы бралi. Гэтак сказаў быў.

- Памагае?

- Сама ж бачыш, дзе яно памагае!

- Можа б яшчэ пазваць доктара?

- Можна i пазваць, але што за карысць. I так вiдаць, што нiякай паправы не будзе.

- Сястрыца, цiха, не плач.

- Нiчога... Мамачка-а-а...

- Цiха, цiха, ну iдзi... Сама ж казала, каб не будзiць яе.

- Ужо нiчога, гэта ў мяне ад слабасцi. Ужо чатыры ночы не спала каля яе.

- Дык ты не iдзi, калi ты гэтакая слабая, нашто табе iсцi канечне. Можа б пайшоў Вiця?

- Ён пайшоў бы, каб мароз не гэтакi вялiкi.

- Ён холаду гэтак баiцца, цi можа нездароў?

Тут адбылося кароткае маўчанне, пасля якога:

- Няма ў яго ў што апрануцца. Ён у летнiм фрэнчы ходзiць. Памятаеш?

Зноў адбылося маўчанне. Яно было як жарства пад голымi каленьмi малога дзiцяцi.

- А можа заўтра пайсцi - ты за ноч набярэшся сiлы, паспiш. Я ж буду сядзець тутака.

- Не, мне добра будзе прайсцi марозам. Галава пасвяжэе. I палатно сёння прынясу, можа яшчэ пакрою сёння, а заўтра пашыю - а то вельмi ж ён, небарак, мучыцца ў гэтым фрэнчы - гэтакiя маразы!

- Дзе ты будзеш сёння кроiць! Спаць ляжаш.

- Буду бачыць. Так дык я яму заўтра пашыла б; кудзелю ўчора ператрасла, а на падшэўку з таго ж самага кавалка... Я сама ткала б, дык дзе там - адна ў хаце, i яе даглядаць трэба, i... у хаце i так цесна, не павярнуцца... Цяпер тут вальней трохi, як Вiця кухню адбiў, не гэтак пара ўсялякая цягне, як у печы палiцца, свяжэй тут ёй дыхаць... Вiця сам дадумаўся.

- А дзе ён дошак узяў?

- У клецi столь зняў, там яна не лiшне патрэбна.

- Дык ты хiба iдзi, а то цябе i ноч на дарозе агорне... А чаму б не запрэгчы каня?

- Мне прайсцi здаравей будзе... Глядзi ж яе. Не адыходзь надоўга.

- Добра.

Пасля гэтага стукнулi цiха хатнiя дзверы i мацней - сенечныя. I пад нагамi заскрыпеў мёрзлы снег. У хаце запанавала цiшыня.

* * *

Кухня тая была - невялiкi куток насупраць печы. Пабеленыя калiсьцi цалёўкi, якiмi яна была адбiта ў хаце, былi няшчыльна прыстаўлены адна да адной, i праз шчылiны свiцелася ўсё, што рабiлася ў хаце. Цiха было, i нiкога тут.

У сенцах затупалi боты, i дзiцячы грубаваты голас загаварыў цiха:

- Снег да ботаў прымёрз... От папрымярзаў!

Неўзабаве другi, вясёлы голас:

- Што ты сам з сабою гаворыш, дурань ты?

Першы голас:

- Вельмi ўжо ты разумны... Гэта я снег з ботаў абiваю.

I пайшлi гаварыць:

- Ужо ў хату пойдзеш?

- Але.

- Жывёлу панапойваў?

- Няўжо ж не!

- Дык сядзi ў хаце цiха, не стукай нiчым.

- Хаця ты не стукай, а я то не стукаю.

- Не стукаеш! А ўчора маму пабудзiў.

- Бо мне трэба было палена раскалоць на падпал.

- Дык не мог ты ў сенцы выйсцi!

- Усё роўна, i ў сенцах стукае.

- От, яшчэ будзеш аскiрзацца!

- А што ж!

Нейкi час маўчалi, а пасля зноў той першы, дзяцiны, абазваўся голас:

- А ты што цяпер рабiць будзеш?

- Кончу ўпраўляцца i ў хату прыйду... Iдзi, дык я зачыню сенцы.

Адчынiлiся хатнiя дзверы з сянец, i ў кухню ўвайшоў той, хто гаварыў кагадзе ў сенцах дзiцячым голасам. Ён быў у шарачковай кароткай, вельмi гаматной капоце - мусiць, яна была на кудзелях, - у ботах, у шапцы з вушамi - з шэрага труса. Ён адразу скiнуў з сябе капоту, шпурнуў на лаву; паважна, як стары, хукаючы на рукi, падышоў да стала. Дастаў з акна пачак тытуню, скруцiў папяросу i закурыў. Узяў з качэргаў нейкi ражон, прычынiў iм дзверцы ў комiне i пускаў туды дым, задзiраючы галаву. Ён быў белагаловы, сiнявокi, гадоў яму было дванаццаць, а можа i трынаццаць. Гэтак ён стаяў i курыў, радасна адчуваючы хатняе цяпло.

У хаце, там, дзе ляжала хворая, зашаравалася аб зямлю дрэва - мусiць, ножка ў зэдлiку. Дык курэц у кухнi, душачыся дымам, апошнi раз шпарка зацягнуўся i схаваў недакурак у кулак. Хацеў зачынiць у комiне дзверцы, але не было ўжо калi - з хаты падходзiлi да кухонных дзвярэй, ён ледзьве ўспеў стаць каля стала, як у дзвярах з'явiлася сястра.

- Цi не курыш ты?

- Не.

- А чаму ж дым па хаце ходзiць?

- Дык я яго ў комiн пускаў. Яго адразу выцягае на двор. Гэта адно трохi на кухню пайшло... Як бачыш выцягне.

- Нашто ты курыш?

- Так.

- Рана табе яшчэ курыць,

Сказала гэта i як бы штосьцi ўспомнiла, пра нешта падумала - сцiхла раптам, шырока адчынiла кухонныя дзверы, каб вiдаць было хворую, i ўвайшла ў кухню. Брат сеў на лаву, пасядзеў i, падумаўшы, што ўсё роўна ўжо, стаў пад комiнам i спакойна дакурыў.

- Вучышся?

- Вучуся.

- I Вiця?

- Або ты не ведаеш!

- Калi ж вы ўпраўляецеся дома?

- Досвiткам устаём.