Пятро Тадаровiч далёкi быў i заўсёды, а яшчэ больш цяпер, у гэтыя хвiлiны, ад таго, каб да роспачы напiнаць нервы i забывацца на тое, што над iм вiсiць смерць. З такою думаю можна звыкнуцца, але ўсё адно чалавек звычайны тут не пераступiць мяжы, за якою пачалася б абыякавасць да свайго жыцця. Таму Пятро Тадаровiч лёгка прывык да смерцi сотняў i тысяч людзей навокал сябе. Перадсмяротныя шэпты нейкага невядомага цяпер у акопе не здзiвiлi яго. Ён адно падаўся крыху глыбей, прылёг плячыма да спусцiстай, разбуранай гарматамi акопнай сцяны i маўчаў так колькi хвiлiн. Чалавечы няясны, можа нават непрытомны, шэпт iшоў крыху зводдалеку. Раптам Пятро Тадаровiч пачаў заўважаць асобныя словы ў гэтым шэпце, выразна ён ужо чуў:

- Хто там? Хто там? Сюды. Сюды.

Пятро Тадаровiч, не думаючы лiшку, падаўся ў цемень акопа. Яму дзiўна стала, што чалавек шаптаў не зусiм ужо гэтак блiзка ад яго, як яму раней здавалася. Яму прыйшлося ступiць акопам не менш, можа, як дваццаць пяць крокаў. Падышоўшы блiзка, ён пачуў, што хтосьцi шэпча, i не гэтак ужо непрытомна i слаба: можна было добра разбiраць i словы, адно што яны раней заглушалiся адлегласцю.

- Хто? Хто? - шаптаў хтосьцi невядомы.

- Салдат, - сказаў Пятро Тадаровiч i на ўсялякi выпадак дадаў, падумаўшы: - Ранены ў нагу.

- Памажыце мне, - сказаў невядомы. - Я палкоўнiк i ранены ў жывот.

Па-першае, гэта быў палкоўнiк. Па-другое, ён гэтак малiў, прасiў. Значыцца, усё пераблыталася, нiякiх ранейшых устанаўленняў. I незвычайнасць найшла на гэтага радавога салдата, нявольнiка, слаба раненага ў нагу, Пятра Тадаровiча. Без усялякiх чыноў, а так проста i разам з тым спелячы ў сабе пэўныя думкi, што пачалi ўжо набываць выразнасць, ён пачаў гаварыць з палкоўнiкам.

- Што ж мне зрабiць, як памагчы?

- Вынесцi мяне з акопа на гару, калi больш нiчога не можаш. Тут акопы назаўсёды астануцца пустыя, нiхто сюды не загляне, i мне тут давядзецца кончыцца. На гары, можа, мяне заўважыць хто-небудзь. Калi ж можаш, занясi, цi як, да санiтараў. Або заўваж месца i iдзi скажы, што тут ляжыць ранены палкоўнiк. Ты хадзiць можаш?

- Магу, я няцяжка ранены.

Палкоўнiк доўгiя хвiлiны маўчаў, стагнаў i адпачываў ад сваёй нядаўняй гаворкi. Як варушыўся - новыя рамянi паскрыпвалi на яго плячах.

- Я табе даклярую, - захрыпеў ён зноў, - белы бiлет...

- Значыцца, я ўжо тады нiколi не буду на вайне?

- Нiколi... Апроч гэтага, я дам табе зямлi, з свайго маёнтка выдзелю...

- Значыцца, вы белы бiлет можаце выклапатаць?

- Што гэта мне значыць! Урэшце, я магу даць табе гэтулькi грошай, што ты сам можаш купiць сабе белы бiлет. Нясi. Бяры мяне i нясi... Не бойся. Ты астанешся, калi баiшся, пры мне. Ты мой дзяншчык, i больш нiчога.

Салдат рашуча пайшоў у акопную цемень, абмацаў палкоўнiка. Гэта быў грузны чалавек.

- Далiкатна, далiкатна бяры, памалу, - застагнаў ён, калi салдат, крэкчучы i ўсё ж адчуваючы i сваю рану ў назе, узвалiў яго на плечы. Рамянi скрыпелi на палкоўнiцкiх плячах.

Самае цяжкае - гэта было вынесцi яго на гару. Прыйшлося спусцiць яго на зямлю, узяць пад пахi i гэтак выцягнуць, плячыма па зямлi, галавою ўгару. Пасля гэтага i салдат, i палкоўнiк ляжалi хвiлiн дзесяць на зямлi i абое аддыхвалiся. Нарэшце салдат прыгледзеўся, заўважыў далёка ўжо ад сябе рухавае святло санiтарскiх лiхтарыкаў, зноў узвалiў на плечы палкоўнiка i рушыў у дарогу. Iшоў ён паволi, нi то няроўным полем, нi то купiстым узбалоццем. Ногi яго ўязджалi ў зямлю. Чорныя нерухомыя абрысы ночы сталi навокал. Далёка маўчаў фронт. Зоры ўсё гэтаксама свяцiлi на халодным небе.

II

Салдат Пятро Тадаровiч атрымаў белы бiлет. Ён калацiўся з радасцi, адчуваючы ў сваёй кiшэнi гэтую паперку. Гэта ўсё адбылося вельмi шпарка, як нават ён i сам не думаў. Палкоўнiк з дапамогаю гэтага свайго "дзеншчыка" праз вельмi малы час быў ужо ў шпiталi ў прыфрантавым гарадку. Да палкоўнiка адразу прыехала радня: родная сястра, жонка, нейкi яшчэ малады чалавек. Паны! Яны прыехалi з маёнтка. Гэты палкоўнiцкi маёнтак быў у паласе вайны, але ад фронту даволi яшчэ далёка. Можна сказаць, што гэта была тая самая паласа, калi браць раўналежна фронту, дзе была радзiма i салдата Пятра Тадаровiча. Палкоўнiк адно падпiсаў кароткi лiст, што быў напiсаны маладым чалавекам да нейкага знаёмага начальнiка мабiлiзацыйнымi нейкiмi камiсiямi. Самога лiста Пятро Тадаровiч не чытаў, але ведаў, што там наконт белага бiлета. Ён хадзiў з гэтым лiстом, да каго ён быў напiсаны, i праз некалькi дзён меў цудоўную паперку. Ён цяпер назаўсёды развiтваўся з вайною! Больш таго. Палкоўнiк адно малы час будзе ляжаць у шпiталi, пакуль можна стане яго перавезцi. Хiба пан будзе лячыцца ў шпiталi, калi ў яго маёнтак, пакоi, слугi, грошы, усяго цераз горла валiцца? Тыдняў так праз два палкоўнiк будзе дома, тады Пятро Тадаровiч з'явiцца да яго па дакляраваную аддзяку.

I ён з'явiўся. Ён атрымаў тое, што дакляраваў палкоўнiк. Але перад гэтым - гэтакiя хвiлiны цiхай радасцi, нiколi за ўсё жыццё незнаёмыя яму, перажыў гэты небарака салдат.

Гэта было тады, калi ён дабiўся дадому. Рана яго дазволiла яму пусцiцца ў дарогу адразу ж. Ён ехаў, iшоў. Усё яму было цяпер лёгкая справа. Вайна цяпер ужо справа не яго! Няхай там хто сабе хоча i за што хоча (цi за што, цi за нiчога!) ваюе. Няхай там сабе свецяць зоры ўначы над халодным i страшным полем, а на тым полi пад агнiстым громам i свiстам канаюць i стогнуць людзi. Цi на гэтым баку яны будуць умiраць, цi на тым - што цяпер да ўсяго гэтага i да ўсiх гэтых людзей шчаслiваму чалавеку Пятру Тадаровiчу! У яго ёсць цiхi кут, з вайны ён вырабiўся, i больш нiчога. Нiкога ён чапаць не будзе, i яго нiхто цяпер ужо чапаць не будзе. Вайна - бядота, няхай сабе бядота агульная, але ж яму пашанцавала з яе выйсцi. Галоднае жыццё дома? Цяпер ён будзе лепш жыць, палкоўнiк жа яго аддзякуе за тое, што ён выратаваў яго. Назаўсёды, значыцца, Пятро Тадаровiч выйшаў з шэрагаў шэрых людзей на вайне, нават i так ён як бы выйшаў з усялякiх людскiх шэрагаў. Ён сам будзе сабе пан.

Якi ён шчаслiвы цяпер!

Быў пагодлiвы адвячорак, калi Пятро Тадаровiч з'явiўся дадому. Накульгваючы яшчэ крыху на хворую нагу, ён падышоў да дома, увесь трасучыся ад вялiкай узбуджанасцi. Ён сапраўды чуў нават, як пахне трухлявы плацец каля хаты пад чырвонаю рабiнаю. Сонца свяцiла ў сляпыя шыбы роднай хацiны. Пад паветкаю насупраць хатнiх акон ляжаў лом. Мала яго было, але ён быў складзены руплiваю рукою. Пасярод двара нейкiя гнiлыя, разламаныя начоўкi ну проста-такi ўсцешылi сэрца гэтага чалавека.