Арыштавалi мяне ў пачатку красавiка трыццаць сёмага года i прывялi ў турму ў тым кажушку. Вясну, лета кажушок мой ляжаў на нарах замест падушкi, а ўвосень у iм жа i паехаў у лагер на Далёкi Ўсход. Нi ў час этапу, нi на перасыльных пунктах кажушок, на маё здзiўленне, у мяне не ўкралi i не адабралi. Вiдаць, я трапляў у партыi, дзе не было жорсткiх блацюкоў.

Прыехаў у Бамлаг на станцыю Ўсуры. Асноўныя работы лагер ужо скончыў, i многiх зэкаў адправiлi ў iншыя лагеры. Наша калона таксама была напалову расфармiравана, заставалiся толькi два баракi. На работу нас, канечне, выганялi штодня. Мы грузiлi пясок, гравiй на чыгуначныя платформы. Норма была цяжкая: на трох зэкаў пагрузiць дзве платформы. Вось i паспрабуй накiдаць столькi кубiкаў. За змену намахаешся шуфляй так, што потым рук не падняць. I песенька тады была ў хаду: "Вось вам, братцы, мая норма - на тры рылы дзве платформы пагрузiце..."

Вядома, што праца паднявольнага самая непрадукцыйная. У групе падняволеных на агульных работах нiхто не высiльваецца. Там кожны працуе з паказной пакорлiвасцю, але стараецца рабiць як меней, на ўзроўнi дахадзягi. Мера працы ў гэтых умовах вызначаецца зэкаўскай маральнай нормай па вынiках самага слабага. Вышэйшы тэмп, якасць i ўзровень працы дасягаюцца прымусам.

На пагрузцы, хоць i па трое працавалi, усё адно гэты прынцып - рабi як менш - дзейнiчаў. Платформы не дагружвалiся, i дзесятнiкi з гэтым змiрылiся. Апрача таго, прыдумвалiся ўсялякiя хiтрасцi, каб падмануць тых жа дзесятнiкаў. Некалькi дзён мы, напрыклад, хiтравалi так. На станцыi каля пагрузачных пляцовак валялiся нейкiя скрынкi, доўгiя, як труны. Мы клалi некалькi такiх скрынак на платформу дном уверх i сыпалi на iх гравiй. Такiм чынам кубаметр гравiю, а то i больш недагружалi. Так рабiлi, пакуль скрынкi не скончылiся.

Убiралася ў сiлу зiма. Цёплае адзенне не паспелi ўсiм выдаць, i многiя ээкi-навiчкi мерзлi ў сваiх палiтончыках i куртках, а я не мог нарадавацца свайму кажушку i колькi разоў дзякаваў бацьку за яго.

Але кажушок мой падабаўся не толькi мне, на яго кiнулi вока i некаторыя зэкi. Адны прапаноўвалi абмяняцца на бушлат, канечне, з даплатай, iншыя хацелi купiць за грошы. Я, бясспрэчна, адмаўляўся.

Адным вечарам двое зэкаў-старажылаў выклiкалi мяне з барака на двор. Аднаго зэка я ведаў, ён быў памочнiкам нарадчыка, прыдуркам, як называлi тых, хто змог уладкавацца на "цёплым" месцы. Я выйшаў услед за iмi. На двары спынiлiся, i другi незнаёмы зэк моўчкi пачаў расшпiльваць гузiкi на маiм кажушку. Я стаў не даваць, але атрымаў добрую аплявуху ад памочнiка нарадчыка. Кажушок з мяне знялi i панеслi ў свой барак.

Я iшоў за iмi i прасiў-малiў аддаць кажушок, гаварыў, што ў мяне няма нiчога больш надзець. У барак яны мяне не пусцiлi, зачынiлi за сабой дзверы на кручок. Я вярнуўся на свае нары, лёг i заплакаў, горка i няўцешна. Мне вельмi шкада было кажушка i горка ад крыўды за такi нахабны грабеж.

У той жа вечар, калi я ўжо заснуў, зайшоў памочнiк нарадчыка i ўскiнуў на мяне бушлат, хоць i не новы, але спраўны i якраз па мне. Што ж, змiрыўся я, i за гэта дзякуй.

Праз два днi на ранiшняй праверцы пачалi выклiкаць зэкаў i ставiць iх у асобны строй. Я чакаў, што i мяне назавуць, але спiс скончыўся, не назвалi. Выклiкалi чалавек сто, самых здаровых i маладых, у тым лiку i двух маiх напарнiкаў па пагрузцы, загадалi iм узяць рэчы i праз паўгадзiны павялi з зоны.

На разводзе на працу нарадчык аб'явiў, што партыю адправiлi на Калыму, туды, куды нiхто не хацеў трапiць. Пра калымскiя лагеры i пра тамашнiя ўмовы мы наслухалiся даволi. Туды адпраўлялi маладых i здаровых, i я здзiвiўся, чаму мяне пакiнулi, бо якраз я i падыходзiў да Калымы: у маiм фармуляры запiсана, што мне прызначана ЦФП - цяжкая фiзiчная праца.

Даведаўся на другi дзень на ранiшнiм разводзе. Праводзiў яго нарадчык. Ён быў у маiм кажушку - вунь, значыць, каму мая апратка прызначалася! Кажушок сядзеў на iм, як i на мне раней, ладна, прыгожа. Калi брыгада пайшла з зоны на працу, я па загаду нарадчыка застаўся.

- Ну радуйся, -сказаў нарадчык, паляпваючы мяне на плячы. - Гэта я цябе ўратаваў ад Калымы. I ад агульных работ. Будзеш цяпер тэлефанiстам на селектары. Згодзен?

Канечне, я згадзiўся, i хто б ад такой лафы адмовiўся - сядзець у цяпле i атрымоўваць поўную пайку.

- Так што за твой кажух я расквiтаўся. Мы, значыць, квiты. А кажушок твой мне спатрэбiўся, ведаеш, яшчэ чаму? Я ж на днях вызваляюся. Не ў зэкаўскiм жа мне бушлаце дамоў з'явiцца.

Ён пайшоў у кантору, а я паўздыхаў, з зайздрасцю гледзячы яму ўслед, i змiрыўся. Я зразумеў, што плату за кажушок атрымаў вельмi вялiкую. Дзякуй табе, кажушок мой любiмы, пашыты вясковым краўцом. Ты, можа, i ёсць мой уратаванец?

...А той мой чорны кажушок мне нядаўна прыснiўся. Нiбыта я ў iм iду па вулiцы Менска, радуюся, што кажушок знайшоўся i зноў на мне, i я нават адчуваю яго прыемную цеплыню. А ўсе стрэчныя з зайздрасцю пазiраюць на мой кажушок, а сёй-той i пытае, дзе гэта я дастаў такую прыгожую дублёнку.

КАЗIМIР - ЧАЛАВЕК СЛАБЫ

Ён сам сябе лiчыў слабым i, здаецца, усюды гэта падкрэслiваў.

- Слабасць чалавеку не шкодзiць, нават у лагеры, - гаварыў ён пра сябе. Моцнаму не даступны радасцi жыцця, iх можа ацанiць толькi слабы, у якога яны вельмi рэдка бываюць. А моцны растрачвае сябе на барацьбу за радасць у жыццi. Во. Я цвёрда верую ў слабасць.

- Знайшоў радасцi ў лагеры, - кпiлi з яго разважанняў.

- А вось i знаходжу. З чаго жыццё кожнага складваецца? Са змены гора i радасцi, удач i няўдач. А пасля няўдачы абавязкова з'явiцца хоць маленькая, але нейкая ўдача. Вось даўно мне не выпадала дабаўкi на кухнi. А ўчора повар ажно чарпак лiшнi даў. Во!

Казiмiр i сапраўды быў на выгляд слабы. Росту малога, хударлявы. У яго, трыццацiсямiгадовага, быў па-дзiцячы прастадушны тварык, вострыя вочкi i востры слых, нават нейкi звышнармальны. Ён першы чуў, мабыць, за вярсту бразгат бачкоў з абедам, якiя неслi ў брыгаду раздатчыкi. Iх яшчэ i не вiдаць было, а Казiмiр ужо крычыць:

- Чуеце? Нясуць. Бразгацяць бачкi.

Блацюкi яго часта крыўдзiлi, зганялi з верхнiх нар на нiжнiя - пад юрцы. Пасылалi некуды за нечым, i Казiмiр iшоў. Бывала, кралi ў яго пайку, мянялi рваныя шапкi цi бушлат на спраўныя Казiмiравы. Усё гэта Казiмiр пераносiў неяк спакойна, замiрана, па-хрысцiянску.