У лагеры жыў у лепшых умовах не той зэк, хто быў значны на волi, хто валодаў вопытам высокай прафесii, хто разумны, адукаваны, а, як i задумана вярхоўным i яго хаўруснiкамi, розная крымiнальная нечысць, "сябры народа", якiх i ставiлi камандаваць i ўнiжаць людзей адукаваных i разумных, сумленных так званых ворагаў народа.

Колькi прыходзiлася бачыць такiх сцэн, калi былыя вядомыя вучоныя, пiсьменнiкi, военачальнiкi ўнiжалiся перад блатаром поварам, вымольваючы ў яго лiшнi чарпак баланды. Колькi iх корпалася ў кухонных памыйках, вышукваючы нешта ядомае. Не магу забыць, як былы нарком асветы адной сярэднеазiяцкай рэспублiкi збiраў бульбяныя ашкрэбкi i, каб не перахапiлi iншыя зэкi, таропка запiхваў iх у кiшэнi. Голад чалавека ўнiжаў.

Тыя, хто заганяў у лагеры мiльёны невiнаватых, мелi задачу не проста iзаляваць iх, але i вытравiць у iх усё чалавечае, маральнае: любоў, мiласэрнасць, дружбу, сумленне. Для гэтага i стваралiся такiя ўмовы нявольнiкам, каб узмацнiць у iх самыя нiзкiя iнстынкты. Калi маса галадае, чэзне ад холаду i непасiльнай працы, разута i раздзета, тады i пачынае знiкаць чалавечая мараль, а замест яе не любоў да блiжняга - такога ж пакутнiка, як сам, а варожасць, як да канкурэнта на лепшае месца на нарах, на лёгкую работу, большую пайку.

Вядомы пiсьменнiк Варлам Шаламаў, вязень сталiнскiх лагераў з семнаццацiгадовым стажам, лiчыць, што жыццё ў лагеры - гэта ганебны i адмоўны вопыт чалавека, i чалавек не павiнен нават чуць пра лагер. Нiводзiн чалавек не становiцца нi лепшым, нi мацнейшым пасля яго. Лагер, сцвярджае Шаламаў, адмоўная школа, адмоўны вопыт, разбэшчванне для ўсiх - як для зняволеных, так i для начальнiкаў, канваiраў, усёй лагернай абслугi. I нават для тых, хто проста назiраў за лагерным жыццём, быў сведкам збоку.

Адбываў я свой тэрмiн у двух лагерах - спачатку ў Бамлагу, потым у Нiжне-Амурскiм лагеры. У Бамлагу працаваў на пагрузцы гравiю i пяску на чыгуначныя платформы. Якая ж гэта была цяжкая праца! Рабочая змена доўжылася дзесяць гадзiн.

Помню адзiн адчайны вечар, калi мяне раптам ахапiла нейкае вар'яцкае жаданне развiтацца з жыццём, засела думка, як бы яе ўкалацiлi ў галаву, што, працуючы так i знясiльваючы сябе, свой тэрмiн я не адбуду, загнуся, дык навошта мучыцца. Памятаю, свяцiла поўня, яркая i зялёная, а зямля, выпучаная аграмадзiнамi сопак, была па-мярцвецку бледная. I зоркi былi яркiя i надзвычай буйныя. Яны здавалiся такiмi нiзкiмi, што калi б кiнуў з добрай сiлай угору камень, то трапiў бы ў зорку. Зоркi нiбы дыхалi, як загнаны чалавек, рабiлiся то вялiкiя, то маленькiя. Потым яны быццам пачалi ўсхлiпваць, i iх усхлiпы i дрыжанне я ўбачыў на маiм адшараваным гравiем шуфлi. У адчайным прыпадку я гакнуў цаўём лапаты па борце платформы. Яно трэснула, канец яго застаўся ў мяне ў руках. Я сеў на кучу гравiю, скурчыўся i думаў, як i чым я скончу жыццё сваё. Думаў спакойна, як аб нечым звычайным, скажам, аб той жа платформе, якую трэба пагрузiць, або пра заўтрашнюю пайку.

Падышоў брыгадзiр, убачыў зламанае цаўё, прынёс новае, набiў на яго шуфлю, аддаў мне.

- Папрацуй змену, - сказаў ён, - заўтра цябе ў кантору бяруць.

Вось гэта радасная навiна i адмянiла маю задуму развiтацца з жыццём.

Нейкi час я працаваў у канторы калоны на селектары начным тэлефанiстам. Лафа, лепшай для зэка i не прыдумаеш. Сядзiш у цяпле, пайку i норму маеш сытную. Я прагнаў голад, адхляў, паздаравеў i духам. Папрацаваў я i на пякарнi памочнiкам пекара.

Наступны лагер мой быў Нiжне-Амурскi, зэкi якога пачалi будаваць чыгунку на Нiкалаеўск-на-Амуры. Да сваёй калоны мы iшлi пешшу па тайзе ад станцыi Камсамольск-на-Амуры двое сутак, з начным перадыхам каля вогнiшча. Хоць i быў сакавiк i марозы ўпалi, а сёй-той дарогай абмарозiўся.

Спынiлiся ў тайзе каля лiстоўнiцы, на якой была прыбiта дошчачка з нумарам нашай калоны. Жылi ў палатках i будавалi ляжнёўку - часовую дарогу для машын. Прыходзiлася насiць бярвёны па вадзе, бо растаў снег i тайга была ўся ў лужынах.

Я лiчу, што лагер, акрамя таго страшнага адмоўнага, пра што я ўжо пiсаў, яшчэ i самая вялiкая школа, дзе чалавека вучаць, як трэба ненавiдзець фiзiчную працу. Паднявольная праца - такая ж кара, як i пазбаўленне волi. Таму зэкi ёй супрацiўляюцца, вынiкамi зробленага не цiкавяцца, стараюцца як менш затрацiць сiлы ў час працы. На сваю працу зэк глядзiць з агiдай i пракляццем. Асаблiва ў яго выклiкае нянавiсць, калi бачыць непатрэбнасць таго, што сiлком прымушаюць рабiць. Думаю, што з лагера i прыйшла ў наша грамадства нелюбоў да фiзiчнай працы, яна стала непрэстыжнай.

Будаўнiцтва дарогi на Нiкалаеўск было спынена, i ўсю зэкаўскую масу перакiнулi на будаўнiцтва дарогi Камсамольск - Саўгавань, якую зэкi i збудавалi.

Палёгка да мяне прыйшла ў канцы тэрмiну, калi я быў пераведзены грузчыкам на прадуктовую базу i мяне расканваiравалi. Я мог без канвою выходзiць у горад Камсамольск.

Неяк увосень я праходзiў мiма групы зэкаў, якая брукавала вулiцу. Я спынiўся каля iх, пачуўшы ў размове аднаго хлопца беларускiя словы. Я загаварыў з iм, ён аказаўся з-пад Слуцка. Хлопец сказаў, што тут ёсць яшчэ адзiн беларус, i паказаў на мужчыну, якi, стоячы на каленях, укладваў камень у насыпанае палатно дарогi. "Гэта паэт Сяргей Серада", - сказаў хлопец. Каленi ў паэта былi абматаны мешкавiнай - каб не мулка стаяць. Я падышоў да яго, спытаў, хто ён. "Я - Сяргей Дарожны", - адказаў ён. "Дык я ж вас ведаю!" радасна ўскрыкнуў я i сказаў, што бачыў яго некалi ў Доме пiсьменнiкаў i што ў мяне дома ёсць ягоная кнiжка вершаў "Пракосы на памяць".

Выявiлася, што Сяргей Дарожны знаходзiўся са мной у адной калоне i нават у суседнiм бараку. Я рады, што доўгi час, ажно некалькi месяцаў, да свайго вызвалення, мог памагаць Сяргею прадуктамi, прыносячы iх з базы. Больш таго, я падкупiў начальства, i яно з агульных работ перавяло Сяргея ў кантору рахункаводам.

Нi я, нi Сяргей Дарожны не ведалi, што ў той жа калоне знаходзiўся i яшчэ адзiн паэт - Мiкалай Забалоцкi, якi працаваў там чарцёжнiкам. Пра гэта мне стала вядома толькi нядаўна з лагерных лiстоў паэта, надрукаваных у часопiсе "Знамя".

Падрабязна пра Сяргея Дарожнага ёсць мае ўспамiны ў кнiзе "Стрэл у акно".

У пачатку красавiка сорак першага года я развiтаўся з лагерам. Развiтаўся, але лагер на ўсё жыццё застаўся ў памяцi i свядомасцi i ўвесь час напамiнае пра сябе. Хоць з дня вызвалення прайшло амаль паўвека, лагер i цяпер трымае душу ў гадкай трывозе i вельмi часта снiцца. Будзь яны праклятыя, тыя чатыры гады. Днi вайны, якiя я потым правёў на самым перадку, не мучаць такой трывогай i цяжкiмi ўспамiнамi, як турма i лагер.