Кузьма Чорны

Быльнiкавы межы

I

Азалацiла восень поле ржышчам, дрэвы лiсцем, гумны снапамi; абвеяла хаты жытнiм пылам; вострым пахам кастрыцы напоўнiла вулiцу...

Кароткiмi днямi хутка пабегла жыццё ў вечнасць. Аднолькава яснымi нараджалiся яны, гэтыя днi, i такiмi ж гаслi, i на змену iм прыходзiлi доўгiя асеннiя ночы - то туманныя, то зорныя, з вострым халадком першых замаразкаў...

Дзень пры днi стагнаў ток пад Паўлавым цэпам. Ячменныя асцюкi з пылам забiвалiся яму за каўнер i ў лапцi, падала зверху на яго пыльнае павуцiнне, i ён некалькi разоў на дзень выходзiў атрэпацца на двор.

А на двары i вакол было ўсё так, як i дзесяць, дваццаць год таму назад. Таксама плакалi замурзаныя дзецi, абсыпаў вецер пяском трухлявыя сцены, на пустых агародах панура цягалiся дробныя худыя конi. I той жа самы стары стук цапоў абуджваў пустое поле. Поле ж гэтае, яшчэ больш, здаецца, абрасло за апошнiя гады густым быльнiкам на шырокiх межах. Так што здалёк зусiм хавалiся ў iм вузкiя палосы...

I вытрасаючы мякiну з лапцей на двары, i стукаючы цэпам, Павал не пакiдаў думаць.

Гэтыя думкi, цяжкiя для яго непрывычнай галавы, блытаныя, як павуцiнне, пачалi з'яўляцца ў Паўла патроху i непрыкметна за апошнiя часы...

Прыязджалi раз людзi з горада, тры днi былi ў вёсцы, i адзiн з iх дзве ночы начаваў у Паўлавай хаце.

Былi тады два сходы ў вёсцы, i мала хто хадзiў на iх - не хацелi слухаць "гарадскiх абармотаў", смяялiся над iмi.

- Гэ-э! - гаварылi. - Горад аб'елi, ужо тут умацавацца хочуць, харчоў там не хапiла; хiтрыя! Па вёсках распаўзацца сталi.

I тыя ўтрох, спатканыя халоднай сцяной ледзянога недавер'я бясхiтрасных вяскоўцаў, прасядзелi паўдня на гнiлых бярвеннях у канцы вёскi, не дачакаўшыся сходу. I так разышлiся па хатах нанач.

З паўвечара Павал нiчога не гаварыў са сваiм начлежнiкам.

У той дзень зранку хадзiў ён па раллi, i поўныя лапцi набiлася яму пяску. I цэлы дзень не меў ён часу высыпаць пясок з лапцей. Вечарам спяшаў зашыць хамут, каб скарэй зрабiць гэта. Каравымi пальцамi перабiраў ён дратву i маўчаў, сагнуўшыся ў кутку.

Начлежнiк падышоў к Паўлу.

- Цёмна шыць, - сказаў ён.

- Газы няма, - адказаў панура Павал.

Памаўчаўшы, дадаў:

- У вас там у горадзе газы, пэўна, хоць залiся.

- У нас там электрычнасць, - адказаў начлежнiк i падсеў к Паўлу, як бы ўзрадаваўшыся гаворцы.

- Ну, вось бачыш, - павярнуўся Павал тварам к начлежнiку, - людзям добра, дык яшчэ шукаюць лiха ведае чаго. Цёмная вёска iм патрэбна.

- Загэтым i ездзiм, што цёмная. Каб была светлая - мала б мы сюды ездзiлi.

I саўсiм раззлаваўся Павал за гэтыя словы - ён зразумеў усё, што хацеў сказаць гэтым яго начлежнiк.

- Што гаварыць дарэмна, - загаварыў Павал, - паслухаеш вашага брата, дык адно i чуеш, што для некага гэта яны ўсё ездзяць, для другiх гэта ўсё робяць...

Начлежнiк перабiў Паўла:

- Глядзiш ты на мяне так, як бы нас з табою раздзяляе каменная сцяна, а нiякай сцяны мiж намi няма. Саўсiм не чужы я табе. Я сам такi самы селянiн, як i ты: усяго год, i таго не будзе, як плуг пакiнуў. I цяпер там, у вёсцы, бацька стары з братам засталiся.

- Чаму ж ты iх к сабе туды, у горад, не возьмеш ды пакiнуў iх там адных гараваць?

- Што iх браць?! Каб я мог усiх узяць, усю вёску; i не вёску, а ўсе да аднае вёскi ўзяць, усiм зрабiць у адзiн дзень добра, тады можна было б браць. А то што так браць - аднаму будзе добра, а мiльёнам - так сама. Мы iначай "бяром" - у нас другая дарога вызначана. I робiм мы ўсё патроху, непрыкметна зразу. Загэтым мала хто бачыць гэта. Вось ты i гаварыць са мною не хочаш. На сход сягоння нi адзiн не прыйшоў. А мы не апускаем рук, бо iначай нiчога не будзе, зразу нельга зрабiць...

Тады Павал апусцiў хамут з кален на зямлю i слухаў.

- ...Ты думаеш, я не ведаю, чаму ты са мной гаварыць не хочаш, чаму нiхто сягоння не прыйшоў на сход слухаць нас? Я сам - гэта ты, i ўсё я ведаю. Рос я так, як i ты, як i ўсякi той, хто потым робiцца мужыком. З шасцёх год не можа ён ужо расцi на волi, а бярэцца за работу. Гаварыць яшчэ не навучыцца, а ўжо з пугаю па полi бегае. Уварвецца ў засеў скацiна, а сусед зловiць яго ды натрасе за вушы. Дзiця - ногi ў яго папрабiваты ржышчам, раны залеплены зямлёю, i ён з плачам пабяжыць, кульгаючы, па полi. А ранiцаю ён як нежывы спiць, набегаўшыся за дзень. Сонца яшчэ не ўзышло, а ты яго цягнеш з пасцелi. Усхвацiцца ён сонны, вочы заплюшчаны, i зноў кiнецца, а ты зноў валачэш, сцягаеш яго з пасцелi. Здаецца, стаў бы тады перад iм на каленi: на, забi мяне, гада, за ўсё гэтае. А што ты вiнават? Таксама, як i ён. Вiнавата жыццё, i змянiць яго трэба. Вось чаму пакiнуў я свой плуг, адчуўшы, што больш так магу зрабiць, не для сябе, а для ўсiх.

- Ды ты на мяне не злуй, - сказаў Павал, - што я ведаю?!.

У тую ноч да трэцiх пеўняў гаварыў Павал з начлежнiкам, а з другога дня пачаў разбiраць паволi пакiнутыя начлежнiкам кнiжкi.

Пайшлi па вёсцы гаворкi, гбдзiнай зашыпела нянавiсць тых, хто лiчыў раней Паўла "спакойным чалавекам", i Павал яшчэ больш стаў маўклiвым, яшчэ больш стаў думаць.

Увосень пачаў ён спешна дамалочваць снапы.

I недзе ў глыбiнi, на гранiцы пачуццяў i думак, з'яўлялася яго: "Пустыя палi, паросшыя дзiкiм быльнiкам на шырокiх межах, пахавалi ў сваiм абшары глухiя вёскi, закiдалi яны iх саломай шчуплых снапоў i за гэты скупы дар загулялi над iмi: у доўгiя цёмныя ночы пераклiкалiся палi над вёскамi галодным воўчым выццём, накладалi на людзей баязлiвую пакорнасць, награджалi iх цяжкаю працаю, адбiралi для яе ўвесь час, губiлi ў сабе ўсю свядомасць, занесеную сюды часам з буйных гарадоў. I яшчэ адбiралi ў сваiх цiхiх людзей здароўе, так, як i вочы ад цёмнага свету сваiх курных газнiчак..."

Усё так жа дробна i гулка стукалi цапы па гумнах, i здавалася, што з кожным сваiм ударам яны ўсё глыбей уваходзяць у жыццё вёскi, як бы задумаўшы заглушыць сабою ўсе яе iншыя зыкi, - так многа дзён яны зычэлi. I толькi ў адным канцы вёскi адна-адзiнютка гула малатарня, але не магла яна адна заглушыць тут стуку цапоў. Яшчэ на цёмную вулiцу з маленькiх вокан падалi палосы ад дасветных агнёў, а цапы пачалi ўжо сыпаць дробным гарохам. Раней за ўсiх пачынаў стукаць цэп у Паўлавым гумне.

- Павал нешта задумаў, - iшла па вёсцы гутарка, а ў Паўла пад стук цэпа спела адна думка.

I загэтым, як пасля змроку аблягала вёску воўчае выццё i зацiхаў стук цапоў, у Паўлавай хаце вакол газоўкi па цэлых ночах сядзела некалькi чалавек...