Луi Арагон

Падсадная качка

Пераклад: Змiцер Колас

- Ну што, будзеш гаварыць цi не?

Яны бiлi яго бясконца. У абодвух ужо абрывалiся рукi. На клубы i спiну вязню страшна было зiрнуць. Iнспектар Бэлем уздыхнуў: "Ну i быдла! Далiбог, iх нiчым не проймеш". А яшчэ, чаго добрага, скажуць, што ён не ведае сваёй справы, калi не здолеў нiчога выцягнуць з гэтага парсюка.

- Досыць. Адвядзiце, - расчаравана прамовiў ён.

Вязню кiнулi вопратку. Каб ён здолеў адзецца, яго трэба было падтрымлiваць.

- Можаш паверыць, занятак быў не з прыемных. Як прыгадаю - з душы верне! трошкi пазней тлумачыў iнспектар свайму калегу, седзячы ў кавярнi за шклянкай пладовага соку на сахарыне, якiм даводзiлася частавацца кожны чацвер, калi ты не аматар да пiва. Той кiўнуў галавой: "Пасля такой работкi было б няблага прапусцiць i па чарачцы шнапсу, каб падбадзёрыцца..."

Камера была невялiкая, прынамсi, такой не здавалася. Наблiжаўся вечар. Святло ў адтулiне за кратамi прыкметна згасала, хутка набягаў змрок. Яго позiрк упаў на парашу. Як да яе дацягнуцца ды яшчэ падняць накрыўку зубамi? Рукi - за спiнай, у кайданах, якiя не скiнеш, а калi ўсё цела ў ранах, рабiць пад сябе - пакута. Турма была набiтая бiтком, але вязня, як выключэнне, трымалi ў камеры аднаго. Зрэшты, так яму пачувалася якраз спакайней: ён нiчога гэтак не баяўся, як блiзкасцi з крымiнальнiкамi... а то яшчэ могуць падсунуць качку... Боязь да падсадной качкi не давала яму спакою.

Ён ляжаў на матрацы ў нясцерпным смуродзе, любая пастава, як нi павернешся, праз адну-дзве хвiлiны выклiкала жудасны боль. Там, дзе скура яшчэ ацалела, пачынаў даймаць сверб; спякота i гнiлое паветра рабiлi яго невыносным. Пратухлы, моташлiвы сяннiк, напэўна, кiшэў чарвямi, у паветры лёталi мухi, яны сядалi на сваю ахвяру, i ён iх адно толькi здрыгваў.

Невядома чаму вязню ўвесь час вярзлiся тоўстыя, вялiкiя хрушчы, якiх было многа пад горадам гэтай вясной. Яны падалi з дрэваў на спiну i круцiлi лапамi, не могучы перавярнуцца. Цяпер быць хрушчом настала яго чарга. Як жа было прыгожа гэтай вясной! Цi можна ўявiць сабе тут той духмяны водар расквiтнелых дрэў...

А яшчэ гэтая саламяная пацяруха, што лiпне да цела, лезе пад адзенне, цэлыя тысячы маленькiх саломiнак, ад якiх немагчыма дый бескарысна абтрасацца... Дзiўна - пакутаваць больш за ўсё праз гэтую пацяруху, калi ўсё цела ў цябе балiць, калi ўсё спiсяжана ранамi. I ў гэтым пачварным брудзе, у гэтым затхлым паветры, якiм немагчыма дыхаць, - кiдацца ў роспач ад нейкай жоўтай крышанкi, ад дробных былiнак, што чапляюцца за адзенне, датыкаюцца да ўсяго сваiм адмысловым, высушлiвым дотыкам - дотыкам турмы.

"Я нiчога iм не сказаў..."

Ён паўтараў гэтыя словы, каб хоць трошкi сябе падбадзёрыць. З распухлай губы цякла кроў. Гэта ўдарыў iнспектар, калi вычарпаў усе аргументы. Языком ён намацваў востры край абламанага зуба, у роце было солана.

"Я нiчога iм не сказаў..."

Калi наглядчык адчыняў дзверы, ён заўжды прамаўляў адно слова, толькi адно, нiбы гаварыў з кiтайцам, ён гыркаў у камеру: "Хлеб", або "Перадача", або "Змоўкнi!.." Таму што часам вязень, апанаваны незразумелым шаленствам, пачынаў раптам калацiць у жалезныя дзверы абодвума кулакамi... Так бывала i з iм - да таго, як яго скумiсавалi... Што б там нi стала, яму трэба было ўбачыць каго-небудзь, няхай нават гэты сшарэлы твар з носам-кiрпою, цi, прынамсi, каго пачуць - хоць бы тое адзiнае слова, што працiскалася з вуснаў наглядчыка, як саламяная пацяруха з сеннiка: "Змоўкнi!.." Цяпер ён быў у наручнiках. Яго справа пагоршылася. "Змоўкнi..."

"Я нiчога iм не сказаў..."

"Перадача" - у яго камеры гэтае слова не прамаўлялася. Яно было не для яго.

"Хлеб..." На падлозе валялася палова акрайца, у мiсе была налiта вада. Але ўсё гэта было даступнае не больш за парашу. Вязень вывернуў шыю i прымерыўся: як дастаць да мiсы, хоць трошкi змачыць сабе вусны, каб не расплёскаць усёй вады. Калi ў час абходу нiхто не зойдзе, давядзецца чакаць свiтання.

Гэта быў той змрочны час, калi турма нiбы прачыналася. Сцены пачыналi гаварыць сваёю няўцямнай мовай: глухiя стукi, то хуткiя, то павольныя, самыя размаiтыя спалучэннi кароткiх i доўгiх, гэтую дзiўную азбуку яму трэба было б даўно ведаць. Праз увесь будынак iшла размова, перадавалiся пытаннi, гучалi адказы. Гэты час для яго быў заўжды катаваннем бяссiльнасцю i надзеяй. Ужо сто разоў сусед з камеры побач цярплiва i ўпарта паўтараў заўсёды адзiн сiгнал. Ён спадзяваўся, што нарэшце яму адкажуць. I вось аднойчы вязень пастараўся паўтарыць гэты сiгнал, ён бiў у сцяну галавой. Але сакрэт мовы быў яму невядомы, i размова далей не iшла. Зрэшты, сёння ён быў такi слабы, што не мог нават гэтым сiгналам засведчыць свайго жыцця. Канцэрт, што гучаў з усiх камер, адбiваўся рэхам у яго хворай, распухлай галаве. Няшчасны дарма прыслухоўваўся да перапляцення загадкавых гукаў. Ён не ведаў, чаго б яму хацелася болей: каб усе гэтыя людзi сцiхлi цi, наадварот, - каб iх перастук перарос у аглушальны грукат, ад якога скаланалiся б сцены. Ён нагадваў таго, хто, не ведаючы азбукi Морзе, iмкнецца пачуць у навушнiках сiгналы караблёў, што згубiлiся ў моры. Ён сашчэплiваў зубы, заплюшчваў вочы, але быў няздольны заткнуць вушы. Вiдаць, пачыналася гарачка. Калi яна будзе досыць вялiкая, яго могуць пакласцi ў лазарэт. Але на гэта не трэба надта разлiчваць. Ад такой гарачкi не памiраюць. Звон у вушах. I зноў, i зноў гэты глухi, упарты, настойлiвы перастук. Божа мой, пра што ўсе яны гавораць? Ноч была невыносна задушлiвая. "Я нiчога iм не сказаў... я нiчога iм не сказаў..." Па iм поўзалi мухi, тоўстыя i шумлiвыя. Калi яны прабягалi па карку, вязень перасмыкаўся, як конь у аглоблях. Сверб на жываце было немагчыма больш трываць. Вязень паспрабаваў пачухацца аб матрац, але адно развярэдзiў боль у паяснiцы. Гарачка. "Я нiчога iм не сказаў..." Гэтая магiчная фраза страцiла сваю заспакаяльную сiлу. Ён паўтараў яе механiчна, без нiякай карысцi. "Я нiчога iм..." Пад павекамi паплылi каляровыя плямы, успыхвалi i адразу тухлi, невыразныя абрысы... статак качак у чароце... Сон упаў, як сетка на паляўнiчую здабычу.

Яго пабудзiў невыразны шум, перамяшаны з iзноў расцвеленым болем. Была ўсё яшчэ ноч. Але на ўзроўнi вачэй нешта варушылася, захiнаючы дрыготкае святло ад наглядчыкавага лiхтарыка. Апошнiя словы патанулi ў цемры, грукнулi дзверы. У камеры нехта застаўся! Вязень адчуў, як побач прайшлi дзве калашыны. Нехта варушыўся. Спатыкаўся нават. Куды ўжо ён улез, гэты цяльпук? Было чуваць, як ён дыхае. "Што такое?" Хто з iх сказаў: "Што такое?"