Уладзiмiр Мiкалаевiч Шыцiк

У час не вярнулiся

Пройдзе час, з зямных касмадромаў возьмуць старт вялiзныя зоркалёты i накiруюцца да далёкiх галактык.

Магчыма, гэта адбудзецца ўжо ў наступным стагоддзi, магчыма, значна пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ўжо цяпер хочам ведаць, што напаткае бясстрашных астралётчыкаў у бясконцай прасторы. Аб iх прыгодах, лёсе i знаходках расказваецца ў гэтым зборнiку фантастычных апавяданняў.

Ад праважатага Балачан адмовiўся. У прысутнасцi незнаёмых людзей ён заўсёды адчуваў сябе нiякавата. Прагназiсты гарантавалi на блiжэйшы час яснае надвор'е без пылавых бур i метэарытных дажджоў. I быў самы раз, каб паехаць аднаму. Адзiн ён будзе адчуваць сябе вальней i зможа адразу i больш поўна ўвайсцi ў гэты пакуль што невядомы i таму прываблiвы свет чужой планеты. Яму вельмi хацелася гэтага, бо ён упершыню пакiнуў Зямлю, не пабываўшы за свае дваццаць два гады нават на суседнiм Месяцы. Усё неяк не выпадала, не было патрэбы.

Зрэшты i тут, на Марсе, ён апынуўся зусiм неспадзявана. Сёлета канчае унiверсiтэт, спецыялiзаваўся на ранняй касмiчнай гiсторыi. Калi ж надышла пара брацца за дыпломную работу, Касай, яго кiраўнiк, нечакана прапанаваў яму змянiць тэму, узяць больш познi час - першыя палёты да зорак. Тэма ў гiсторыi была зусiм не распрацаваная. I не дзiўна. Эпоха палётаў да зорак пачалася якiх-небудзь паўтара стагоддзя назад.

Уласна кажучы, гэта была не тая гiсторыя, якая вабiла Балачана. Яна амаль не мела здабыткаў. Бо нават першыя зоркалёты не вярнулiся яшчэ са сваiх падарожжаў, час i адлегласць якiх вымяралiся светлавымi гадамi. Толькi асобныя i часта няпэўныя звесткi аб тых зоркалётах дайшлi пакуль да Зямлi. Але Балачан паважаў свайго выкладчыка, якi вучыў яго з самага першага курса. I каб не засмучаць добрага настаўнiка, згадзiўся памяняць тэму.

Вiдаць, кiраўнiк зразумеў, што ў гэтай згодзе не хапае душы, зацiкаўленасцi, якая адна прымушае чалавека жыць любiмай справай. Бо, прагледзеўшы план работы, ён задуменна сказаў:

- Я думаў, што ў дзяцiнстве ўсе мараць пра зоркi.

Балачан здзiвiўся. Гэты вывад наўрад цi выцякаў з аналiзу плана дыпломнай работы, складзенага згодна з навуковымi патрабаваннямi. Але разам з тым кiраўнiк не памылiўся. Балачан, калi вучыўся ў школе, сапраўды нiколi не марыў стаць астралётчыкам. Бадай, ён быў выключэннем у сваiм класе. Космас тады для школьнiкаў быў як паэзiя. Бо хто ў тым узросце не пiша вершаў! Балачан не пiсаў, i Касай гэта зразумеў. Што, аднак, прывяло яго да гэтай думкi?

Балачан ведаў, што выкладчык сам марыў пра далёкi космас не толькi ў маленстве. Нават быў блiзкi некалi да таго, каб мара стала явай. Перашкодзiў недарэчны выпадак - Касай на трэнiроўцы зламаў нагу. Зоркалёт "Чырвоная маланка", экiпаж якога складаўся ў асноўным з аднакашнiкаў Касая па касмiчнай школе, стартаваў без яго. З тае пары мiнула больш за паўвека. Касай усе гэтыя гады выхоўваў моладзь, вёў ва унiверсiтэце спецкурс па ранняй касмiчнай гiсторыi, i нiхто не чуў ад яго нават слова пра палёты да зорак. Дык чаму ён раптам парушыў маўчанне? Набалелае ж трэба аддаваць таму, хто здолее яго прыняць.

Балачан не пераацэньваў сябе, не знаходзiў у сабе якасцей, якiя б абяцалi поспех у даследаваннях па новай тэме. Больш таго, ён адчуваў, што яна не захапiла яго. Ну што ж, ён выканае работу, калi таго хоча настаўнiк. А потым вернецца да пары Гагарына i Армстронга. Але, разважаючы так, ён не мог пазбыцца неспакою. Ён не любiў няяснасцей.

I вось камандзiроўка на Марс. Тут знаходзiцца самая магутная ў Сонечнай сiстэме станцыя далёкай сувязi i пры ёй - Цэнтральны касмiчны архiў. У iм захоўваюцца ўсе матэрыялы аб асваеннi i заваяваннi космасу. Пачынаючы з першага штучнага спадарожнiка Зямлi i аж да нерасшыфраваных сiгналаў, якiя прыйшлi ў Сонечную сiстэму - цi ад зямных зоркалётаў, скажоныя адлегласцю i перашкодамi, цi, хутчэй за ўсё, ад бясконца далёкiх галактык або пульсараў.

Балачан не верыў у сiгналы, якiя нiбыта прыйшлi ад iншых цывiлiзацый. Нешта нiхто не сустрэў iх да гэтага часу нават у далёкiм Сусвеце. Усё, што не паддаецца расшыфроўцы, - парадзiла мёртвая прырода.

Развiтаўшыся з дыспетчарам у касмапорце, Балачан сеў у электрамабiль. Ён не мог заблудзiцца. Да Цэнтральнага архiва вяла добрая шаша. Здалёк яна была падобна на раку, што цякла мiж чырвоных пясчаных барханаў.

Электрамабiль мог развiваць фантастычную хуткасць, але Балачан не спяшаўся. Ён уключыў аўтаматычнае кiраванне, а сам, не адрываючыся, глядзеў, як насоўваецца на яго з блiзкага краявiду змрочная ад фiялетавага неба бясконцая пустыня. Аднастайнасць пейзажу не расчаравала яго. Ён бачыў шмат тэлеперадач пра Марс i быў гатовы да любога вiдовiшча. Аднак цi можа нежывое адлюстраванне параўнацца з самой прыродай! Нават праз сферычнае шкло кабiны пустыня была непадобная на сваю кiнакопiю. Яна жыла, яна была побач, яе можна было пакратаць, на ёй можна было пакiнуць свае сляды.

Балачан спынiў электрамабiль, выйшаў на шашу.

Сонца стаяла ў зенiце. Непрывычна маленькае, ярка-залатое, яно не пякло, як на Зямлi ў пустынях, а неяк сумна i пяшчотна грэла твар, ледзь прабiваючыся праз шкло гермашлема. I святла давала мала. Нават у ясны марсiянскi поўдзень на небе былi вiдаць зоркi i сузор'i.

Балачан пераступiў белы ахоўны бардзюр i пакрочыў у глыб барханаў. Спынiўся толькi тады, калi знiклi i шаша, i электрамабiль, а пустыня ляжала перад iм такой, якой яна была: iншапланетнай, чужой.

Ён не быў дасведчаны ў арэалогii*, нiколi не ўнiкаў у яе дэталi. У гiсторыi заваявання космасу яго цiкавiў фiласофскi, маральны бок. Балачан разглядаў гэту з'яву як чарговы этап у эвалюцыi чалавецтва. У гэтым яго поглядзе не было месца ўмовам iснавання на iншых планетах. Бо, урэшце, яны у адным выпадку лепшыя, у другiм горшыя - не мелi iстотнага значэння. Важным быў сам факт выхаду чалавека за межы Зямлi i тыя вынiкi, якiя гэта дало для развiцця навукi, эканомiкi, усёй цывiлiзацыi.

______________

* Арэалогiя - навука аб Марсе.

Цяпер жа ўсведамленне таго, што ён знаходзiцца сам-насам з чужой прыродай, адрэзаны ад усяго, што было на Зямлi, падарвала раптам яго ўпэўненасць. Запозненае пачуццё рамантыкi, якой веяла ад расказаў касманаўтаў пра свае прыгоды, кранула сэрца. Балачан падумаў, што ўсё-такi гэта добра - ступiць нагой на пясок iншай планеты, пастаяць пад промнямi яе сонца.

- Балачан, дзе ты? Чаму спынiўся?

Ён уздрыгнуў, пачуўшы гэты голас, i тут жа засмяяўся. Яму стала крыху сумна: Марс, аказваецца, стаў ужо дастаткова цывiлiзаваны. Балачан уздыхнуў, шкадуючы, што рамантыка так хутка скончылася, i пайшоў да дарогi.

Будынак архiва знаходзiўся на беразе вялiкага кратэра. Перш чым увайсцi ў сярэдзiну, Балачан доўга стаяў над адхонам. Вiдовiшча было нi з чым не параўнанае. Выбух буйнога метэарыта, утварыўшы кратэр, агалiў глыбiнныя пароды. Нават удалечынi яны не хавалiся за смугой, за паўценямi. Рознакаляровыя, яны зiхацелi пад сонечнымi праменнямi, як далёкiя зоркi. Ясная, да болю ў вачах кантрасная карцiна. Балачану падумалася, што ён пачынае разумець тых, хто, пабываўшы ў прасторы, iмкнецца вярнуцца туды зноў. Таiлася ў чужых планетах магутная прываблiвая сiла.

Шчыра кажучы, Балачан не чакаў вельмi многага ад сваёй работы ў архiве. I на Зямлi, i тут апрацоўкай паведамленняў зоркавых экспедыцый займалася вялiкая група вучоных, спецыялiстаў. Час ад часу яны знаходзiлi што-небудзь цiкавае, важнае. На такi поспех Балачан не разлiчваў. У яго было больш сцiплае заданне, абмежаванае палётам "Чырвонай маланкi".

Некаторыя матэрыялы аб гэтай экспедыцыi Балачан вывучаў яшчэ на Зямлi. Шмат што, асаблiва пра яе экiпаж, расказаў Касай. Маршрут зоркалёта ляжаў да Палукса. Трыццаць пяць светлавых гадоў туды, трыццаць пяць назад. Балачан ведаў каманду "Чырвонай маланкi" так добра, што iншы раз яму здавалася, быццам ён асабiста быў знаёмы з кожным. Хударлявы Шарэпа, якi нiколi не трацiць раўнавагi, - нездарма яго выбралi капiтанам. Весялун i жартаўнiк Гай, якi яшчэ студэнтам зрабiў значнае адкрыццё ў астраномii, i, напэўна, за гэта яму аддалi пасаду штурмана экспедыцыi. Лепшы сябар Касая - Жвiнакас, флегматычны, маўклiвы i найлепшы знаўца карабельных тэхнiчных сiстэм. Чара Чарава - бiёлаг, урач, дзяўчына, у якую, як здагадваўся Балачан, быў закаханы яго настаўнiк...