- Адчынiце вароты! - закрычала Ганна.

Жуль здрыгануўся.

Яшчэ адзiн рыцар упаў, спрабуючы вырваць з грудзей стралу, i, як бы паслухаўшыся Ганну, вароты пачалi павольна расчыняцца. Але пастуху было ўсё роўна, бо ён зноў павалiўся каля варотаў, i, дагнаўшы яго, кнехт усадзiў яму ў спiну баявую сякеру i тут жа сам рухнуў побач, таму што хiба з пяць стрэлаў працялi яго, прыкалоўшы да зямлi, як жука.

У расчыненых варотах узнiкла iмгненная таўкатня - лёгкiя коннiкi ў чорных портках, фастрыгаваных куртках i чырвоных каўпаках з шаблямi ў руках замiналi адзiн аднаму, спяшаючыся выехаць.

- Ну вось, - сказала Ганна, - маглi бы на дзве хвiлiны выскачыць раней. Статак жа яны вернуць, а пастухоў ужо забiлi.

Пастух ляжаў нiцма ў лужыне крывi, якая хутка цямнела, i конi пераскоквалi цераз яго. Услед за яцвягамi, толькi марудней, выехалi яшчэ некалькi воiнаў, на якiх былi кальчугi са стальнымi пласцiнамi на грудзях i канiчныя жалезныя шлемы з прываранымi спераду стальнымi палосамi, якiя прыкрывалi нос. Ганна адразу пазнала сярод коннiкаў рыжага прыгажуна.

- Глядзiце, - сказала яна. - Калi ён зараз загiне... Кiн скiраваў шар унiз, блiжэй да коннiкаў. Чамусьцi, калi з варотаў выскачылi яцвягi, Ганна вырашыла, што абаронцы крэпасцi ўжо перамаглi. Мабыць, таму, што не магла пазбавiцца ад падсвядомай упэўненасцi, што глядзiць кiно. А ў кiно пасля шэрага драматычных цi нават трагiчных падзей абавязкава з'яўляюцца нашыя на тачанках або на танках. Пасля гэтага вораг, залiзваючы раны, адкочваецца ў сваё логава.

Статак у гэты момант аддалiўся ад сцен. Тыя ратнiкi, што не сталi гнацца за пастухом, умела накiроўвалi яго да ручая, азiраючыся на крэпасць, - ведалi, што русiны аддаваць статак не захочуць. Насустрач iм да ручая спускалiся рыцары.

Яцвягi, нiбы не адчуваючы небяспекi, закруцiлiся вакол напалоханых кароў, бiлiся з загоншчыкамi, i калi на iх напалi цяжка ўзброеныя рыцары, адразу лёгка i неяк весела адышлi назад да крэпасцi, насустрач дружыннiкам. Немцы гналiся за iмi, i Ганна зразумела, што статак страчаны.

Але рыжы воiн i дружыннiкi меркавалi iнакш. Захоплiваючы сустрэчных яцвягаў, як магнiт захоплiвае металiчнае пiлавiнне, яны скацiлiся да рыцарскага атрада i злiлiся з мечаносцамi ў густую шчыльную масу.

- Калi б статка не было, - заўважыў раптам Кiн, вяртаючы Ганну ў змрок пакоя, - рыцарам трэба было яго прыдумаць.

На гэты момант Ганна не бачыла сэнсу бою, яго логiкi - быццам яе ўвагi хапiла толькi на асобныя фрагменты, бляск мяча, разяўлены ад болю рот коннiка, раздзьмутыя ноздры каня... Рыжы прыгажун узнiмаў меч дзвюма рукамi, нiбы калоў дровы, i Ганне былi вiдаць iскры ад удару аб трохвугольны белы з чырвоным крыжам шчыт магутнага рыцара ў белым плашчы. Ганна ўбачыла канец дзiды, якая ўдарыла рыжага ў бок, i ён пачаў павольна, не выпускаючы мяча, валiцца з каня.

- Ой! - Ганна прыўстала: яшчэ iмгненне - i рыжы загiне.

Штосьцi чорнае мiльганула побач, i рыцар ударыў па чорным кафтане яцвяга, якi закрываў сабою вiцязя, а той, прыгнуўшыся да высокай лукi сядла, скакаў у накiрунку крэпасцi.

- Усё, - сказаў Жуль, - праверка апаратуры. Перапынак.

- Добра, - пагадзiўся Кiн. - А нам варта асэнсаваць убачанае.

Шар пачаў тухнуць. Кiн выпрастаў рукi. Стомлена, нiбы сам змагаўся на беразе ручая, зняў пальчаткi i кiнуў на ложак. Апошняе, што паказаў шар, гэта былi вароты, якiя зачынялiся, i каля iх ляжалi пастух i яго забойца, ляжалi побач, мiрна, быццам вырашылi адпачыць на зялёным схiле пагорка.

12

У пакоi было душна. Квадрацiк акенца пачарнеў. Ганна паднялася з табурэцiка.

- I нiхто не прыйдзе iм на дапамогу? - спыталася яна.

- Русiнскiм князям не да маленькага Замошша. Русь раздробленая, кожны сам за сябе. Нават полацкi князь, якому фармальна падпарадкоўваецца гэтая зямля, i той вельмi заняты сваiмi праблемамi.

Кiн адкрыў з боку шара шасцiкантовую адтулiну i засунуў руку ў яго чэрава, якое мiгцела зялёным святлом.

- Гэта быў дзiўны свет, - сказаў ён. - Няўстойлiвы, але па-свойму гарманiчны. Тут жылi жамойты, леты, самагiты, эсты, русiны, лiвы, яцвягi, семiгалы... Некаторыя з iх даўно знiклi, а некаторыя жывуць тут i да гэтага часу. Русiнскiя князi па Даўгаве - Заходняй Дзвiне збiралi данiну з навакольных плямёнаў, ваявалi з iмi, часта раднiлiся з жамойтамi i лiвамi... I невядома, як бы склаўся далейшы лёс Прыбалтыкi, калi б тут, у вусцi Даўгавы, не высадзiлiся нямецкiя мiсiянеры, за якiмi прыйшлi рыцары. У 1201 годзе энергiчны епiскап Альберт заснаваў горад Рыгу, узнiк ордэн святой Марыi, або мечаносцаў, што планамерна заваёўваў плямёны i народы, хрысцiў паганцаў - хто не хацеў хрысцiцца, гiнуў, хто згаджаўся, станавiўся рабом. Усе вельмi проста...

- А русiнскiя гарады?

- А русiнскiя гарады - Кукейнас, Герсiке, Замошша, потым Юр'еў - адзiн за адным былi ўзяты немцамi. Яны не змаглi аб'яднацца. Толькi лiтоўцы ўстаялi. Менавiта ў гэтыя гады яны стварылi адзiную дзяржаву. А праз некалькi гадоў на Русi з'явiлiся манголы. Раздробленасць яе аказалася пагiбельнай.

Кiн выняў з шара жменю шарыкаў памерам з валоскi арэх.

- Хадзем у вялiкi пакой, - сказаў ён. - Мы тут замiнаем Жулю. Да таго ж паветра на траiх не хапае.

У вялiкiм пакоi было халадней i прасторней. Ганна зашмаргнула выцвiлыя фiранкi. Кiн запалiў сваю лямпу. Жменя шарыкаў раскацiлася па абрусе.

- Вось i нашыя падазроныя, - сказаў Кiн. Ён падняў першы шарык, крыху сцiснуў яго пальцамi, шарык луснуў i разгарнуўся ў гладкую пругкую пласцiнку - партрэт пажылой панi з набеленым тварам i чорнымi бровамi.

- Хто ж яна? - спытаўся Кiн, кладучы партрэт на стол.

- Княгiня, - хуценька вымавiла Ганна.

- Не спяшайцеся, - усмiхнуўся Кiн. - Няма нiчога больш небяспечнага ў гiсторыi, чым вiдавочныя хады. Кiн адклаў убок партрэт i ўзяў другi шарык. Шарык ператварыўся ў выяву даўгатварага чалавека са сцятымi капрызнымi губамi i вельмi разумнымi стомленымi вачыма пад высокiм, з залысiнамi, iлбом.

- Я б сказала, што гэта князь, - у адказ на запытальны позiрк Кiна вымавiла Ганна.

- Чаму ж гэта?

- Ён прыйшоў першы, стаiць поруч з княгiняй i шыкоўна адзеты. Ды выгляд у яго горды.

- Усё суб'ектыўнае, другараднае.

Наступным аказаўся партрэт тонкай дзяўчыны ў сiнiм плашчы.

- Можна прапанаваць? - спыталася Ганна.

- Зразумела. Вазьмiце. Я здагадаўся. Кiн перадаў Ганне партрэт рыжага прыгажуна, i яна паклала яго побач з гатычнай дзяўчынай.

- Атрымлiваецца? - спыталася Ганна.

- Што атрымлiваецца?

- Наш Раман быў у заходнiх землях. Адтуль ён прывёз жонку.

- Значыць, вы ўпэўнены, што нам патрэбен гэты адважны воiн, якога ледзь былi не забiлi ў сутычцы?

- А чаму вучонаму нельга быць воiнам?

- Разумна. Але нiчога не даказвае.

Кiн адгарнуў далоняю партрэты i паклаў на вызваленае месца выяву аднавокага хлапчука. I тут Ганна зразумела, што гэта быў не хлапчук, а дарослы чалавек.

- Гэта карлiк?

- Карлiк.

- А што ён тут робiць? Таксама родзiч?

- А калi блазан?

- Ён занадта проста адзеты для гэтага. I сярдзiты. Блазан не павiнен быў весялiцца. Само пачварства было падставай для смеху.

- Добра, не буду спрачацца, - сказала Ганна. - Але мы ўсё роўна нiчога не ведаем.

- На жаль, пакуль што вы маеце рацыю, Ганна. Ганна зноў падсунула да сябе партрэт свайго ўлюбёнца: вогненныя кудзеркi, сакалiны позiрк, цэлы сажань у плячах, футравая шапка сцiснута ў нервовым магутным кулаку...

- Вядома, варыянт спакуслiвы, - сказаў Кiн.

- Вам не падабаецца, што ён прыгожы? Леанарда да Вiнчы таксама займаўся спортам, а Аляксандр Македонскi ўвогуле з каня не злазiў.

Партрэты ляжалi ў рад, зусiм жывыя, i цяжка было паверыць, што ўсе гэтыя людзi памерлi шмат соцень гадоў назад. "Хоць, - падумала Ганна, - я ж таксама памерла шмат соцень гадоў назад..."

- Можа быць, - пагадзiўся Кiн i выбраў са столiка два партрэты: князя ў сiнiм плашчы i рыжага прыгажуна.