Кiн змоўк. Быццам яго выключылi. Потым паглядзеў на Ганну. Дождж яшчэ церушыў. Кабыла стаяла каля дзвярэй.

- Тут мы былi ўпэўненыя, - сказаў Кiн. - Аднак спазнiлiся.

- Чаму ж нiхто яго не зразумеў?

- Дзiўна яшчэ, як ён дабраўся да таго мiсiянера, - сказаў Кiн. Пачытаць яшчэ?

- Калi ласка.

- "Справа 23-ов-76. Касабурд Мордка Лейбавiч. Нарадзiўся 23 кастрычнiка 1900 года ў г. Лiпавец Кiеўскай губернi. Навучыўся размаўляць i спяваць у 8 месяцаў. 4 студзеня 1904 года цётка Шэйна падарыла яму скрыпку, якая засталася ад мужа. На той час у памяцi дзiцяцi жылi ўсе мелодыi, пачутыя дома i ў Кiеве, куды яго два разы вазiлi бацькi. Аднаго разу хлопчык даваў канцэрт у доме маршалка дваранства камер-юнкера Паўла Мiхайлавiча Гудзiм-Ляўковiча. Пасля гэтага канцэрта, на якiм Мордка выконваў, у прыватнасцi, свой твор, павятовы лекар д-р Калядка падарыў хлопчыку тры рублi. Улетку 1905 года аптэкар С.Я.Сайферцiс, спiсаўшыся са знаёмымi ў Пецярбурзе, прадаў сваё прадпрыемства, бо, з яго слоў, бог спадобiў яго ўбачыць дзiва i даручыў клапацiцца аб iм. На вакзал праводзiлi ўсе суседзi. Скрыпку нёс Сайферцiс, а хлопчык - баул з цацкамi, прысмакамi ў дарогу i нотнай паперай, на якой сам запiсаў першую частку канцэрта для скрыпкi. На рагу Вiннiцкай i Мiкалаеўскай вулiц праважатыя сустрэлiся з шэсцем сябраў саюза Мiхаiла Архангела. Адбылася ненаўмысная сутычка, праважатыя спалохалiся за хлопчыка i хацелi яго схаваць. Цётцы Шэйне ўдалося занесцi яго ў суседнi двор, але ён вырваўся i з крыкам: "Мая скрыпка!" выбег на вулiцу. Хлопчык быў забiты ўдарам бота былога падаткавага iнспектара Нiкiфара Быкава. Смерць была iмгненная". Яшчэ? - спытаў Кiн.

Не дачакаўшыся адказу, ён прадоўжыў:

- "Справа 22-5а-4. Алiхманава Салiма. Нарадзiлася ў 1905 годзе ў г. Хiве. За прыгажосць i бялюткасць твару была ўзята ў гарэм Алiм-хана Кутайсы, блiзкай асобы апошняга хана Хiвiнскага. У 1919 годзе нарадзiла мёртвае дзiця. Не валодаючы яшчэ граматай, прыйшла да вываду пра бясконцасць i шматмернасць Сусвету. Самастойна навучылася чытаць, пiсаць i лiчыць, вынайшла таблiцу лагарыфмаў. Iнтуiтыўна выкарыстоўвала здольнасць прадбачання некаторых падзей. У прыватнасцi, прадказала землетрасенне 1920 года, растлумачыўшы яго цiскам у зямной кары. Гэтым прадказаннем выклiкала незадаволенасць у духавенстве Хiвы, i толькi каханне мужа выратавала Салiму ад пакарання. Прагна iмкнулася да ведаў. Убачыўшы ў доме выпадковую ташкенцкую газету, навучылася чытаць па-расейску. У жнiўнi 1924 года ўцякла з дому, пераплыла Амудар'ю i паступiла ў школу ў Турткуле. На здольнасцi дзяўчыны звярнула ўвагу расейская настаўнiца Галiна Кранава, якая займалася з ёю алгебрай. За некалькi тыдняў Салiма засвоiла курс сямiгадовай школы. Было вырашана, што пасля кастрычнiцкiх святаў Галiна завязе дзяўчынку ў Ташкент, каб паказаць спецыялiстам. У час дэманстрацыi 7 лiстапада ў Турткуле Салiма iшла ў групе жанчын якiя знялi паранджу i была апазнана родзiчамi Алiм-хана. Ноччу была выкрадзена са школы i задушана ў Хiве 18 лiстапада 1924 года".

- Даволi, - сказала Ганна. - Вялiкi дзякуй. Хопiць.

9

На дварэ сцямнела. Невялiчкi квадрат акенца, якое выходзiла з халоднага пакоя ў сад, быў густа-сiнi, i ў iм умудрылася памясцiцца поўня. Цесны, загрувашчаны прыборамi пакой напаўняла гудзенне, якое здавалася Ганне голасам часу - фiзiчна адчувальнай нiццю, па якой беглi хвiлiны.

Жуль наладжваў устаноўку, зрэдку выходзячы на сувязь са сваiм часам, выкарыстоўваючы для гэтага круглы блакiтны экран, на якiм дрыжалi ўзоры жоўтых i белых кропак, а Кiн наладжваў здымачную апаратуру.

Чорны шар, што вiсеў над Жулевай галавою, пачаў павольна круцiцца. Ён быў падобны на вялiзны надзiмны шар.

- Зараз, Ганна, вы атрымаеце магчымасць зазiрнуць у трынаццатае стагоддзе, - сказаў Кiн.

Яе ахапiла казытлiвае дзiцячае пачуццё чакання тэатра. Вось-вось расхiнецца занавес, i пачнецца дзея...

Замiльгацеў жоўтымi i белымi агеньчыкамi круглы экран сувязi. Жуль нахiлiўся да яго i пачаў хутка вадзiць перад iм пальцамi, нiбыта размаўляў з глуханямымi. Агнi на экранчыку застылi.

Гудзенне часу запаўняла ўсю хату, яно было такое гучнае, што Ганне здавалася: зараз яго пачуе вёска. I тут у шары паплылi нейкiя каляровыя плямы, было такое ўражанне, быццам глядзiш на рэчку праз круглы iлюмiнатар парахода.

Кiн скрыпнуў табурэцiкам. Рукi яго былi ў чорных пальчатках амаль да локцяў.Ён дакрануўся да канта скрынкi, над якою вiсеў шар, i пальцы яго пагрузiлiся ў цвёрды метал.

- Паехалi, - сказаў Кiн.

Каляровыя плямы пабеглi хутчэй, яны сплывалi на край iлюмiнатара i знiкалi. Тут жа штосьцi рэзка пстрыкнула. Быццам нехта правёў рукою па запацелым шкле iлюмiнатара, i выява ў шары набыла выразныя формы i межы. Гэта было зялёнае поле, акружанае бярозкамi.

Шарам кiраваў Кiн. Рукi ў чорных пальчатках былi схаваны ў стале, ён сядзеў напружана, як за рулём.

Адлюстраванне ў шары рэзка пайшло ўбок, бярозы нахiлiлiся, як у моднай кiнастужцы.

Ганна на iмгненне зажмурылася. Гай на экране знiк, паказаўся круты схiл пагорка з драўляным тынам наверсе, шырокая разбiтая дарога i, нарэшце, штосьцi знаёмае - рэчка Вятла. За ёю густы яловы лес.

I тут жа Ганна ўбачыла сваю хату. Яна стаяла ў шэрагу iншых, на гэтым баку ручая. Хоць яе хутчэй можна было назваць халупаю - прыземiстай, слепаватай, пад саламянай страхой. Затое ручай быў значна шырэйшы, над iм схiлялiся вербы, дарога перасякала яго па драўляным мосце, каля якога стаялi некалькi коннiкаў.

- Я стабiлiзуюся, - сказаў Жуль.

- Гэта трынаццатае стагоддзе? - спыталася Ганна.

- Дванаццатага чэрвеня.

- Вы ўпэўненыя?

- У нас няма альтэрнатывы.

- А там, ля ручая, людзi.

- Божыя дваране, - сказаў Кiн.

- Цi бачаць яны наш шар?

- Не, яны нас не бачаць.

- А ў хатах хто жыве?

- Цяпер нiхто. Людзi пайшлi ў крэпасць. Горад асаджаны.

Кiн павярнуў шар, i Ганна ўбачыла, што за ручаём, там, дзе павiнна пачынацца вёска, а цяпер быў узлесак, стаялi шалашы i шатры. Памiж iмi гарэлi вогнiшчы, хадзiлi людзi.

- Хто гэта? Ворагi? - спыталася Ганна.

- Так, гэта мечаносцы, ордэн святой Марыi, божыя дваране.

- Гэта яны захопяць горад?

- У ноч напаслязаўтра. Жуль, ты гатовы?

- Можна пачынаць.

Шар узняўся i паляцеў у бок ручая. Ганна заўважыла высокае драўлянае збудаванне, якое стаяла ў пакатай лагчыне на паўдарозе мiж схiлам пагорка i ручаём, дзе яна блукала ўсяго дзве гадзiны таму. Збудаванне гэта нагадвала ёй геадэзiчны знак - драўляную шкалу, якiя часам сустракаюцца ў полi.

- Бачылi? - спыталася Ганна.

- Асадная вежа, - сказаў Кiн.

Шар апусцiўся на стан рыцараў.

Там абедалi. Таму iх не было вiдаць. Рыцары мелi шыкоўны выгляд, яны былi падобныя на тых, што змагаюцца на турнiрах i здымаюцца ў фiльмах. Сядзелi ў сваiх

шатрах i не ведалi, што да iх завiталi наведвальнiкi з будучынi. Народ жа, якi ўплятаў сякую-такую спажыву на свежым паветры, нiякiх кiнематаграфiчных эмоцый не выклiкаў. Гэта былi дрэнна адзетыя людзi ў суконных i скураных кашулях i портах, некаторыя з iх былi босыя. Яны былi падобныя на бедных сялян з недалёкага мiнулага.

- Паглядзiце, а вось i рыцар, - сказаў Кiн, скiраваўшы шар на адзiн з шатроў. На брудным вынашаным палатне шатра былi нашытыя чырвоныя мячы з матэрыi. З шатра выйшаў чалавек, адзеты ў грубы свiтэр да каленяў. Вязаная шапка шчыльна аблягала галаву, пакiдаючы адкрытым авал твару, i спадала на плечы. На нагах - вязаныя панчохi. Свiтэр быў падпяразаны чорнаю папругаю, на якой вiсеў доўгi прамы меч у скураных ножнах.

- Горача яму, напэўна, - сказала Ганна i ўжо зразумела, што рыцар не ў свiтэры - гэта кальчуга, мелкая кальчуга. Рыцар узняў руку ў кальчужнай пальчатцы, i каля вогнiшча ўстаў барадаты мужык у скураной куртцы, кароткай спаднiцы i ў лапцях, прымацаваных паскамi да лытак. Ён не спяшаючыся падышоў да конавязi i пачаў адвязваць каня.