А вось i трэцi вывад: немагчыма ўявiць нiчога больш вартага жалю i ўбогага, як тая Старая Дафнiя, якая першая знайшла Плацiнавы Абруч…

Яна па чарзе перабывала ў ролi Шыпучай Змяi, Змрочнай Пантэры, Раз'юшанага Вепра, Клыкастага Воўка i iншых ролях. Потым: нарэшце ператварылася ў Грознага Мядзведзя, бо ў трох краях не было нiкога больш магутнага i грознага, чым ён. Але толькi першы час яна адчувала задавальненне ад становiшча Грознага. Бо калi i Мядзведзь — мяжа, дык гэта вельмi сумна. Што бегае за мяжой?..

Так ён, цар лесу, i блукаў па гарах i далiнах, i не давала яму супакою думка: што далей?

Тры ноблы, паведамляе нам далей зачараваны Пасвячоны, спакойна глядзелi на экран.

— Якая алагiчная эвалюцыя, — нарэшце сказаў Першы. — Не, гэта не нашы лоны, нiчога нават прыблiзна падобнага няма.

— Што мы ўжо адзначылi, — адклiкнуўся Другi.

— Ты, выходзiць, лiчыш, — звярнуўся Настаўнiк да Першага, — што калi б гэта былi нашы лоны цi падобныя да нашых, то яны эвалюцыянавалi б у нас?

— Так, не думаў, што стары Спiу так звязаў цябе, — весела заўважыў Другi.

Першы сумеўся.

— Даўно… У першыя гады Студыi… Адным словам, тады я патаемна раскруцiў лонаў. Настаўнiк! Яны вымерлi! Нашы лоны вымруць!

— Мабыць, ты карыстаўся недасканалым, вучнёўскiм эльвентарам, — спакойна прамовiў старшы. — Гэта так?

— Так… Некалькi стадый прамiльгнула… Я ведаю — я не павiнен быў… Але такi вынiк… Вымiранне!.. Я гатоў сваю вiну…

— Спецыфiчныя токi планеты Хi, на якой ты не паспеў яшчэ адаптавацца, выклiкаюць парой перабольшанае пачуццё вiны.

— Спецыфiчныя токi Хi, — нiбы рэха, адклiкнуўся Другi.

Першы апусцiў галаву…

На экране брыў па лясным гушчары калматы чорны мядзведзь; ён быў змрочны i сумны. I раптам паказалiся маляўнiчае возера, травянiсты беражок, сонечнае неба i на беразе — тры iстоты.

Гэта было апоўднi. Iстоты сядзелi колам, пiлi нешта, любавалiся прыродай i гутарылi. Усе тры — мужчыны.

Адзiн пiў гарбату з чарнiчным сочывам i ўпэўнена казаў, што ўсё на свеце грунтуецца на iнстынктах, бо iнстынкты непераходныя.

— Адсюлека што выходзiць? — пытаўся ён. — Што i як? А тое выходзiць, што немагчыма пра iнсцiкт сказаць, што гэны вось, значыцца, добры, а гэны — цьфу. Дык гэныя самыя яны, як адзiн, цi, па-вашаму, добрыя ўсе, — нiкудышныя.

Другi пiў гарбату з мёдам i нiзашто не згаджаўся з iм.

— Гэнта твая кансэпцыя няправiльная. Як кажуць, ва ўсёй сваёй паўнаце. Тут жа, да прыкладу, калi ж па-тваёму, то акурат выходзiць, што ўсё ўсем можна. Так? Так. А як жа так вось можна? Гэнтыя самыя, як ты кажаш, iсцiнты нельга пушчаць на самацёк. Вунь, возьмем, баба ў мяне…

— Iовi энд бовi! — усклiкнуў трэцi з прыяцеляў. — Каралi i капуста! Усё так. — Ён быў самы худы i стары i самы нязграбны з трох; ён пiў гарбату, падлiваючы ў свой кубак нешта з фляжкi, якую вымаў з унутранай кiшэнi i хаваў назад. — Iовi энд бовi.

— Бач? — сказаў той, што пiў з мёдам. — Падтрымлююць мяне. Калi ж для карысцi вобчаства, дык трэбаць гэнтыя iсцiнты падзялiць. Каторыя карысныя туды, — i ён паставiў свой кубак перад худым, — а каторыя некарысныя або, як кажуць, шкадлiвыя, гэнтыя пушчай iдуць сюды. — I кубак худога апынуўся перад прамоўцам, i той адразу спорна адпiў.

— А хто ж табе скажаць, якi iнсцiкт карысны, а якi храновы? — усмiхнулася чарнiчнае сочыва.

— Дык трэба ж глядзецi, глядзецi! — загарачыўся мёд. — Глядзецi! А як жа? Добраму — калi ласка, просiм. А каторы кепскi — стоп, хэндэ хох. А то адзiн гэны толькi хавус выйдзець. Баб вунь распусцiлi…

— Аддай мой кубак, — сказаў худы i заплакаў.

Злоўлены пакрыўдзiўся, сказаў, што манiпуляцыя з кубкамi патрэбна была для нагляднасцi, адпiў яшчэ крыху, потым аднавiў статус кво i панура працягваў:

— Бабам волю дай, iм дай волю…

— Воля, — усё яшчэ ўсхлiпваючы, працягваў худы. — Iнсургенты. Iовi энд бовi.

— Ну а мужыкам яе дай? — спытаўся вiноўнiк спрэчкi. — Дай iм, i што будзе?

— А нашто яна мне? На якi? Куды я пайду? А баба пойдзець — нiшто не ўтрымаець…

— Воля! — яшчэ раз паўтарыў худы, супакоiўся, лёг на спiну i дадаў з палёгкай: — Вунь у каго воля! Вунь ён! Арол-бацюхна. Кружыць сабе! Паглядвае! Прасторна наверсе. I нi да чога нашага справы няма. Гэта — воля! — I, скончыўшы, ён адразу заснуў як забiты.

— Ты яво беражы, — сказала чарнiчнае сочыва. — Высокага палёту быў.

— Быў ды сплыў, - помслiва ўсмiхнуўся мёд.

— Ты за iм як за каменнай сцяной.

— А ты?

— Я маўчу.

— Каторыя маўчаць, ваны не падзуджваюць.

— Хто ж падзуджаiць?

— А пра iсцiнты хто пачаўшы? Думаеш, я не паняўшы? Iсцiнты! Ваны вось яво i даканаўшы. А за iм i нас з табою.

— А ты мяне з сабою не раўняй!

— Ах-ах, цаца!

— Гэта паскудства, калега! — пакрыўджана змянiлася чарнiчнае сочыва. — Я ж знарок пачаў зусiм пабочную гаворку, каб адцягнуць яго ўвагу ад думак пра ўласнае падзенне, а вы…

— Ад паскуды чую, калега, — не застаўся ў даўгу мёд. — Вы не стамiлiся аплакваць сябе, я ведаю. I вам не церпiцца каго-небудзь абвiнавацiць у сваiх няўдачах.

— Гэта вы няўдачнiк, а ў мяне вынаходнiцтвы ёсць!

— Якая ж цана вашым талентам, калi вы трымалiся толькi дзякуючы яму.

— Я папрасiў бы вас заткнуцца, бездар вы i зайздроснiк жаўтушны!

— А вы — паразiтуючы неўрастэнiк!

— А вы — жабрак i лёкай!

— Iовi энд бовi, — пралепятаў спячы. — Арол-бацюхна… Лунае сабе… Воля…

— Божа! — журботна вымавiла чарнiчнае сочыва. — Як агiдна завяршаецца так удала пачаты эксперымент…

За кустамi сядзеў мядзведзь i назiраў. Ён, вядома, мог бы iх адразу ўсiх задраць — гэта ў яго на пысе напiсана, — але быў сыты. Ён проста выйшаў са сховiшча i зароў, i прыяцеляў як ветрам здзьмухнула. Мядзведзь даеў мёд i сочыва, а запаветную бiклажку так i не знайшоў: гаспадар яе, вiдаць, не пажадаў з ёю разлучыцца, нават рызыкуючы жыццём.

Экран працягваў мiгцець. Мядзведзь сунуўся берагам.

— Што гэта? — здзiўлена спытаўся Першы. — Хто яны?

— Гэта фiлосафы, — сказаў Настаўнiк.

Над вольнай раўнiнай, над шырокiм стэпам плыў Магутны Арол. Ён ляцеў так высока, што там не адчувалася гарачынi нават самай спякотнай парой; паветра свежае i мяккае, як пярына, i рухi Магутнага Арла былi плаўныя. Ён то хiлiўся на крыло i планiраваў, робячы кругi i млява прыплюшчваючы вочы, то складваў крылы i падаў, маючы асалоду ад ветру i хуткасцi, а потым зноў узносiўся i зноў лунаў, пазiраючы на сонца.

Нiжэй — дыстанцыя была раз i назаўсёды вызначана — ляцеў ад'ютант i целаахоўнiк Старэйшы Сокал, а яшчэ нiжэй кружылi чароды шулёнкаў — гэта была ахова. Шулёнкi не маглi намнога адарвацца ад зямлi (ды гэта i не дазвалялася) i знемагалi ад спякоты i смагi. Дзякуючы востраму зроку яны бачылi, што робiцца на зямлi: кiшачых мышэй, разнастайных птушак, сiнiя ручаiны i даўганогiх кулiкоў, на мелiзне нават бачылi рыбак, якiя абгрызалi сцяблiнкi трысця або проста раскашавалiся ў цiхiх затоках каля самай паверхнi. Усё гэта было як на далонi, але нi адзiн з шулёнкаў не меў права нават падумаць пажывiцца — Старэйшы Сокал надзвычай зоркi i пiльны. Ахоўваць бяспеку i спакой Магутнага Арла — вось такi iх абавязак, i нiчога iншага на свеце не павiнна было для iх iснаваць. Яны то згуртоўвалiся ў непрыступнае карэ, то перастройвалiся ў iмклiвы клiн, то размяшчалiся кругам, нi на секунду не выпускаючы з-пад увагi нi ад'ютанта, нi самога ўладара, нi вельмi мiзэрных змяненняў вакол iх — у паветры або ўнiзе. Яны не ведалi, ад якiх ворагаў трэба ахоўваць Магутнага Арла, яны толькi ведалi, што трэба ахоўваць, i ахоўваць пiльна. Час ад часу камандзiр шулёнкаў, самы дужы i натрэнiраваны з iх, адрываўся ад чарады i прабiваўся ўверх, да Старэйшага Сокала. Зразумела, ён не мог дасягнуць вышынi целаахоўнiка, не кажучы ўжо пра вышыню Магутнага Арла; ён падымаўся ўсяго настолькi, каб быць пачутым, i, задыхаючыся, крычаў: