Альбэр Камю

Госць

Пераклад: Змiцер Колас

Настаўнiк глядзеў, як да школы наблiжалiся двое. Адзiн быў на канi, другi iшоў пешкi. Яны яшчэ не падышлi да пагорка, на стромым схiле якога тулiлася школа, i марудна, з цяжкасцю прабiралiся наперад па прыцярушаным снегам каменнi, раскiданым на неабсяжным абшары высокага i пустэльнага ўзгор'я. Час ад часу конь спатыкаўся i пырхаў. Гукаў яшчэ чуваць не было, але кожны раз настаўнiк бачыў, як з конскiх ноздраў вырываюцца воблачкi пары. Адзiн з тых, прынамсi, ведаў тутэйшыя мясцiны. Яны рухалiся дакладна па сцяжыне, хоць вось ужо некалькi дзён яна была прыхаваная снегам i гразёю. Настаўнiк разлiчыў, што на пагорку яны будуць не раней як праз паўгадзiны. Было холадна, ён вярнуўся ў школу па вязаны нацельнiк.

Ён прайшоў праз пусты i настылы класны пакой. На чорнай дошцы ўжо трэцi дзень цяклi да сваiх вусцяў чатыры галоўныя ракi Францыi, намаляваныя каляроваю крэйдай. Снег выпаў у сярэдзiне кастрычнiка, знянацку, раптам, адразу пасля васьмi месяцаў засухi, хоць перад тым не было нiводнага дажджу. Дзесяткi два вучняў, што жылi ў навакольных вёсках, рассыпаных па ўзгор'i, цяпер не прыходзiлi. Трэба было чакаць пагоды. Дару палiў гэтыя днi толькi ў адным пакоi побач з класам, дзе жыў. За вокнамi, якiя выходзiлi на ўсход, таксама шырылася ўзгор'е. Толькi адно акно, як i класныя, глядзела на поўдзень - там, за некалькi кiламетраў ад школы, узгор'е пачынала паступова знiжацца. У яснае надвор'е адсюль можна было ўбачыць цьмяныя груды скал, за якiмi адчынялася брама ў пустэльню.

Дару ўжо трошкi сагрэўся i падышоў да акна, адкуль першы раз заўважыў двух незнаёмцаў. Iх не было вiдаць. Значыць, яны ўжо падымалiся па адхоне. Неба цяпер было не такое хмурнае, як учора: уначы снег перастаў, i ранiца занялася шэрым, золкiм святлом. Але добра так i не развiднела. А другой гадзiне, калi хмары паднялiся вышэй, дзень, можна сказаць, толькi пачынаўся. Зрэшты, i гэта было добра - мiнулыя тры днi снег валiў суцэльнай сцяной у апраметнай цемры, i часам падвойныя дзверы ў класе скаланалiся ад рэзкiх удараў ветру. Дару гадзiнамi сядзеў тады ў сваiм пакойчыку i адно зрэдку выходзiў пад павець, каб дагледзець курэй цi ўзяць вугалю. На шчасце, за тры днi да навалы грузавiчок з Таджыда, найблiжэйшай вёскi на поўнач ад школы, прывёз прадукты. Праз сорак восем гадзiн ён меўся прыехаць iзноў.

Дару, праўда, i так было з чым пераседзець аблогу. У яго маленькiм пакоi ляжаў таўшчэзны мех пшанiцы, якую кiраўнiцтва пакiнула яму ў запас, каб ён раздаваў яе вучням з тых сем'яў, што найбольш пацярпелi ад засухi. А пацярпелi ўсе, бо ўсе яны былi бедныя. Штодзень Дару даваў малым па жменьцы зерня. I цяпер, у гэтыя лiхiя днi, iм вельмi яго не ставала. Мабыць, увечары прыйдзе чый-небудзь бацька цi старэйшы брат - тады ён зможа даць зерня iм. Трэба было неяк перакiдацца да наступнага ўраджаю, пра iншае гаворкi не было. З Францыi цяпер прыходзiлi караблi са збожжам, i самае цяжкае ўжо засталося ззаду. Але забыцца на гэтую галечу, на гэтыя натоўпы прывiдаў у рыззi, якiя бадзялiся па спаленых сонцам, згалелых узгор'ях, дзе глеба трэскаецца i пражыцца ад спёкi, а камень пад нагой ператвараецца ў пыл, - забыцца на ўсё гэта было немагчыма. Авечкi тады гiнулi тысячамi, памiралi i людзi - тут i там, паўсюль, хоць паведамлялi пра гэта не заўсёды.

У гэтай занядбанай школе ён жыў амаль як манах, зрэшты, задаволены сваiм суровым жыццём i тым малым, што ў яго было. А цяпер, калi паўсюль была такая галеча, ён наогул адчуў сябе панам, маючы чатыры мураваныя сцяны, вузкую канапу, палiцы з габляваных дошак, студню i штомесячнае забеспячэнне ежай i пiтною вадой. I вось раптам - гэты снег, без папярэджання, без дажджу, са спёкi ў холад. Такая гэта была краiна - жорсткая сама па сабе, нават без тых людзей, што яе насялялi, хоць i з людзьмi было не лягчэй. Але Дару тут нарадзiўся. I ў любым iншым месцы ён адчуваў бы сябе ў выгнаннi.

Ён выйшаў на пляц перад школай. Двое былi ўжо на сярэдзiне схiлу. Ён пазнаў коннiка, гэта быў стары жандар Бальдучы, з якiм настаўнiк даўно быў знаёмы. На доўгай вяроўцы Бальдучы вёў араба, якi iшоў ззаду са звязанымi рукамi, апусцiўшы галаву. Жандар прывiтаўся жэстам, але Дару не адказаў, пiльна прыглядаючыся да незнаёмага. Араб быў апрануты ў доўгi, некалi сiнi халат, на нагах паверх шкарпэтак з грубай нячэсанай воўны былi прывязаныя шлапакi, а галаву абвiнаў вузкi кароткi шматок анучы. Яны рухалiся марудна, Бальдучы прытрымлiваў каня, каб не паранiць араба.

Калi яны наблiзiлiся настолькi, што можна было пачуць словы, Бальдучы крыкнуў: "Цэлую гадзiну ўбiў, каб прайсцi тры кiламетры ад Эль-Амёра!" Дару не адказаў. Ён стаяў, квадратны i каржакаваты ў сваiм вязаным нацельнiку, i глядзеў, як яны падымаюцца па схiле. Араб нi разу не ўзняў галавы. "Прывiтанне, - сказаў Дару, калi яны падышлi да пляца. - Хадзiце пагрэйцеся". Не выпускаючы вяроўкi, Бальдучы марудна злез з каня. Ён усмiхнуўся настаўнiку сваiмi натапыранымi вусамi. Яго маленькiя цёмныя вочкi пад навiслым смуглявым iлбом i пасечаны зморшчынамi рот надавалi яму руплiвы i ўважлiвы выгляд. Дару ўзяў лейцы, завёў каня пад павець i вярнуўся да прышлых, якiя ўжо чакалi яго ў школе. Ён правёў iх у пакой. "Зараз напалю ў класе, - сказаў ён. - Там будзе лацвей". Калi настаўнiк вярнуўся ў пакой, Бальдучы сядзеў на канапе. Ён ужо развязаў вяроўку, на якой прывёў араба, i цяпер той мясцiўся на кукiшках каля грубкi i глядзеў у акно. Рукi ў яго былi па-ранейшаму звязаныя, накручаная на галаву ануча з'ехала на патылiцу. Спачатку Дару ўбачыў толькi яго вялiзныя вусны, тоўстыя i гладкiя, амаль як у мурына, аднак нос быў прамы i вочы блiшчалi, нiбы ў лiхаманцы. З-пад турбана вiдаць быў упарты лоб, i ўвесь яго твар, прапалены сонцам i крыху збялелы на холадзе, выяўляў адначасна трывогу i непакорнасць. Араб павярнуўся i глянуў настаўнiку проста ў вочы. Яго выгляд уразiў Дару. "Iдзiце туды, - сказаў ён, - я зараз зраблю вам гарбаты з мятай". - "Дзякуй, - адказаў Бальдучы. - Ну i работка, лiха яе. Хутчэй бы ўжо пенсiя". I ён звярнуўся па-арабску да арыштанта: "Гэй ты, хадзем". Араб устаў i, трымаючы перад сабой звязаныя кулакi, паволi пайшоў у клас.

Разам з гарбатай Дару прынёс адно крэсла. Але Бальдучы ўжо сядзеў за першай вучнёўскай партай, а араб тулiўся каля настаўнiцкага памоста, павярнуўшыся тварам да печкi, што стаяла памiж пiсьмовым сталом i акном. Падаючы арыштанту шклянку з гарбатай, Дару збянтэжана зiрнуў на яго звязаныя рукi. "Можа, яго ўжо развязаць?" - "Вядома, - адгукнуўся Бальдучы. - Гэта я толькi так, на дарогу". Ён ужо хацеў быў падняцца. Але Дару паставiў шклянку на падлогу i ўкленчыў перад арабам. Той моўчкi глядзеў на яго сваiмi лiхаманкавымi вачыма. Калi рукi вызвалiлiся, араб пацёр набраклыя запясцi, узяў шклянку i пачаў сёрбаць пякучую гарбату хапаткiмi глыткамi.