Лагерсан у адказ толькi пацiснуў плячамi.

- Нiчога не разумею, - працягваў Фултан. - Тысяча, памножаная на мiльён, дае мiльярд. Чуеш, Арнэ? Iмавернасць была адна мiльярдная. Пашанцавала, няма чаго сказаць!

- Твае разлiкi недакладныя, - сказаў Лагерсан. - Пасадка была не вельмi ўдалая, i многiя клапаны выйшлi з строю. Што ж у гэтым дзiўнага? Так ужо здарылася, i цяпер нам даводзiцца туга. А што паказвае iндыкатар антыграва?

- Мала суцяшальнага. Пакуль шэсцьсот пяцьдзесят кiлаграмаў нiжэй крайняй нормы. Але калi ўлiчыць, людзi i механiзмы важаць тысячу шэсцьсот кiлаграмаў, то няцяжка падлiчыць. На караблi дзевяцьсот пяцьдзесят кiлаграмаў лiшняга грузу.

Лагерсан да болю закусiў вусну i з жалем пакруцiў галавой:

- Дрэнь нашыя справы, Фултан.

- Ды ўжо горш няма куды. - Фултан агледзеўся па баках, быццам толькi адным поглядам хацеў акiнуць усё навокал.

- Нялёгка будзе скiнуць гэтыя лiшнiя дзевяцьсот кiлаграмаў.

Лагерсан склiкаў усiх афiцэраў.

Не чакаючы спецыяльнага запрашэння, да iх далучылiся Аляксей, Iрына i доктар Паўльсэн.

- Прашу вас усё, што здарылася, трымаць у тайне, - сказаў камандзiр карабля. - Няма чаго наперад трывожыць экiпаж.

Ён падняўся на камандны мосцiк i павольна пайшоў у сваю рубку, адчуваючы сябе смяротна стомленым i блiзкiм да непрытомнасцi. "Старэю, - падумаў ён. Хутка сорак. Мнагавата, мнагавата для такой работы".

Ён запалiў цыгарэту i зiрнуў у плексiгласавы iлюмiнатар.

Адсюль Тытан здаваўся безжыццёвай раўнiнай, скаванай ледзяным панцырам. З расколiн у сiняватых ледзяных глыбах тонкiмi чырвонымi струменьчыкамi выцякаў ксемедрын, рассцiлаючыся над самай паверхняй планеты. Лагерсан не раз бываў на Тытане. Упершыню ён прыехаў сюды ў дзве тысячы адзiнаццатым годзе, калi рабiў здымкi мясцовасцi, а потым другi раз, роўна праз дзесяць гадоў, калi рабiў новыя, перыядычныя. I вось цяпер ён трапiў сюды трэцi i баяўся, цi не апошнi раз.

Прыкладна за трыста метраў ад карабля з-за ледзянога ўзгорка паказалiся касманаўты. У грувасткiх касмiчных скафандрах яны рухалiся павольна, адзiн за адным, несучы на плячы балоны з ксемедрынам, якi сабралi з расколiн за доўгiя гадзiны цяжкай працы. Лагерсан пазнаваў сваiх людзей па хадзе. Не ўсiх вядома: на караблi было некалькi навiчкоў, але кожнага, з кiм яму даводзiлася лётаць раней, ён, не вагаючыся, пазнаў бы i за тысячу метраў.

Ён у знямозе прылёг на ложак.

Дзевяцьсот кiлаграмаў! Iх трэба выкiнуць любой цаной. Але Лагерсан не мог засяродзiцца на гэтай думцы. Ён думаў пра iрацыянальнасць свету i самой гiсторыi - сапраўды, недарэчна, калi свет аганiзуе ад нейкай нiкчэмнай, невядомай дагэтуль бактэрыi, а выратавальныя лекi можна здабыць толькi за мiльёны кiламетраў ад Зямлi! А, зрэшты, магчыма, у гэтым ёсць свая логiка i нават шчаслiвая заканамернасць. Ксемедрын! Калi шмат гадоў назад на Тытане праводзiлiся першыя здымкi мясцовасцi, хто б мог падумаць, што рэдкiя чырвоныя струменьчыкi газу прынясуць ратунак чалавецтву? А лекар з Гамбурга! Гэта ж ён здагадаўся, што ў барацьбе з бактэрыяй можна выкарыстаць толькi ксемедрын. Ён выпадкова знайшоў гэта, вывучаючы ўсялякiя каталiзатары для атрымання супрацьэпiдэмiчнай сывараткi. Але цi была гэта вападковасць, цi заканамернасць?

Лагерсан паспрабаваў уявiць, што здарылася б, калi б эпiдэмiя ўспыхнула на год раней, калi праект Крузiўса i Благовiча iснаваў толькi на паперы. Звычайнаму касмiчнаму караблю на атамным палiве спатрэбiлася б каля года, каб даляцець да Тытана. За гэты час чалавецтва паспела б вымерцi. "Няхай будуць блаславёны "Iбiс" i цудадзейны ксемедрын", - падумаў ён.

Ён нявесела ўсмiхнуўся: сама ж убогi фiлосаф з поўным правам можа абвiнавацiць яго ў голым практыцызме.

Цыгарэта патухла, i Лагерсан паглыбiўся ў трывожны сон. Ён iмклiва нёсся кудысьцi на лёгкiм воблачку. Раптам ногi ў яго налiлiся свiнцом, ён звалiўся ўнiз, i яго паглынула бездань.

Яго разбудзiла слабае стракатанне званка. Ён выверыў свой хранометр з двума цыферблатамi - для зямнога i "дарожнага" часу. "Час абедаць". Памыўшыся, ён спусцiўся ўнiз.

Абед праходзiў у поўным маўчаннi. Доктар Паўльсэн не хаваў сваёй заклапочанасцi, Фултан стараўся трымацца як мага спакайней, Iрына i Аляксей час ад часу абменьвалiся загадкавымi позiркамi. Знiзу, дзе абедалi астатнiя сябры экiпажа, чуўся прыглушаны гул галасоў.

- Колькi сёння сабралi ксемедрыну? - спытаў Лагерсан.

- Дванаццаць кiлаграмаў, - адказаў Фултан. - Яшчэ два выхады, i мы збяром неабходныя шэсцьдзесят кiлаграмаў.

- Трэба абысцiся адным выхадам.

- Чаму? Усё роўна паляцець мы зможам не раней чым праз двое сутак.

- Ведаю, - буркнуў Лагерсан. - Але я хачу, каб усе сябры экiпажа былi ў наяўнасцi, калi спатрэбiцца памяншаць вагу карабля. Складзiце спiс, без чаго, па-вашаму, можна абысцiся на караблi, - звярнуўся ён да Iрыны. - Укажыце вагу кожнага прадмета. Вы, Аляксей, падрыхтуйце спiс прадметаў не сама першай патрэбы. А вы, доктар... Падлiчыце мiнiмальны харчовы рацыён i крайнi запас кiслароду. Баюся, што нам прыйдзецца тужэй зацягнуць рамянi i напружыць лёгкiя.

Ён устаў i накiраваўся да выхаду.

- Ага, ледзь не забыў, - сказаў ён. - Заўтра, калi закончыце збор ксемедрыну, забяры зброю ва ўсiх сябраў экiпажа.

- Вывернi кiшэнi, Джон.

Джон сярдзiта чмыхнуў.

- Табе кажуць, вывернi кiшэнi! - Камандзiр павысiў голас.

На стол упалi цыгарэты, запальнiчка, пiлка для пазногцяў, ражок-амулет.

- А дзе бумажнiк? - зароў Лагерсан.

- Вось, трымайце, - буркнуў Джон, выцягнуўшы бумажнiк з задняй кiшэнi штаноў. - Камандзiр, - хрыплым, умольным голасам сказаў ён. - Тут толькi фатаграфii жонкi. Яны i ста грамаў не важаць.

- Маўчаць! - загадаў Лагерсан. - Кладзi ўсё. I гадзiннiк таксама.

Джон згроб усё сваё дабро ў кучку i панура паплёўся на месца. На стале ўжо высiлася груда разнастайных рэчаў, глянуўшы на якiя сэрца ў старызнiка забiлася б ад радасцi: тут былi вечныя асадкi, шпiлькi для гальштука, нататнiкi, ланцужкi, каляровыя алоўкi.

- Наступны.

Да стала падышоў чалавек гадоў сарака з ускудлачанымi рыжымi валасамi. Гэта быў навiчок.

- Клiфт Iвенс, камандзiр, - далажыў ён.

- Вывернi кiшэнi, Клiфт.

- Ужо зроблена, камандзiр, - сказаў Клiфт i паказаў вывернутыя кiшэнi ў штанах.