Эдгар Алан По

ЗАБОЙСТВА НА ВУЛIЦЫ МОРГ

Што за песню спявалi сiрэны,

якiм iмем назваўся Ахiл, калi

хаваўся сярод жанчын, хоць i

загадкавыя пытаннi, але i яны

не застануцца без адказу.

Сэр Томас Браўн

Адметныя асаблiвасцi розуму, якiя адносяцца да аналiтычных, самi па сабе амаль не паддаюцца аналiзу. Мы мяркуем аб iх толькi па рэальных вынiках. Прынамсi, мы ведаем, што тым, хто валодае аналiтычнымi здольнасцямi, асаблiва калi чалавек надзелены гэтымi якасцямi шчодра, яны заўсёды з'яўляюцца крынiцай самай шчырай радасцi.

Гэтак жа, як дужы чалавек цешыцца сваiмi фiзiчнымi здольнасцямi, з захапленнем выконваючы практыкаваннi, у час якiх дзейнiчаюць мышцы яго цела, аналiтык ганарыцца сваёй iнтэлектуальнай дзейнасцю, якая дазваляе штосьцi розгадваць i разблытваць. Крынiцай асалоды для яго могуць быць самыя банальныя заняткi, праз якiя выяўляецца яго талент. Такi чалавек захапляецца загадкамi, рэбусамi i крыптаграмамi, дэманструючы ў знойдзеных рашэннях адпаведную ступень пранiклiвасцi, якая для звычайнага ўсведамлення здаецца звышнатуральнай. Вынiкi, народжаныя самой душой i сутнасцю метаду, на самай справе здаюцца суцэльным патокам iнтуiцыi.

Здольнасцi да разгадак, вiдаць, у значнай ступенi спрыяюць матэматычныя даследаваннi, i асаблiва той iх напрамак, якi беспадстаўна i толькi дзякуючы яго функцыям рэгрэсiўнага кiрунку назвалi, як бы par excellence*, аналiзам.

* Пераважна (франц.).

Мiж тым разлiк - гэта яшчэ не аналiз. Шахматыст, напрыклад, займаецца першым, не прыкладаючы нiякiх намаганняў да другога. Адсюль вынiкае, што ўяўленне аб шахматах, з боку гледжання iх уплыву на разумовыя якасцi чалавека, вельмi памылковае. Я зараз прапаноўваю вашай увазе не трактат, а толькi выпадковыя назiраннi ў якасцi ўступу да аднаго, у нейкай ступенi незвычайнага, апавядання. У сувязi з гэтым я карыстаюся выпадкам, каб зазначыць, што найвышэйшыя якасцi аналiтычнага iнтэлекту могуць быць ужыты з большай карысцю i мэтазгоднасцю ў сцiплай гульнi - шашках, чым у шахматах, гэтай вытанчанай i павярхоўнай гульнi. У шахматах, з iх разнастайнымi фiгурамi i мудрагелiстымi хадамi, рознымi i пераменнымi велiчынямi, складанасць памылкова (а гэта памылка - даволi распаўсюджана) успрымаецца як глыбiня. Але тут патрэбна найперш увага. Паслабiш яе - i атрымаецца недагляд, а з iм пралiк цi нават пройгрыш. А так як шахматныя хады не толькi разнастайныя, але i шматзначныя, то шанцы недагляду - вялiкiя, i ў дзевяцi выпадках з дзесяцi перамагае не больш здольны, а больш уважлiвы iгрок. У шашках, наадварот, дазваляецца адзiн вiд хадоў з лiчанымi варыянтамi, таму i шанцы недагляду - нязначныя, уважлiвасць сама па сабе параўнаўча не адыгрывае такой ролi, i перавага таго цi iншага боку залежыць ад кемлiвасцi. Каб быць больш канкрэтным, возьмем партыю шашак, у якой на дошцы засталiся ўсяго чатыры дамкi i таму пра нейкi недагляд i гаворкi не можа быць. Вiдавочна, перамога залежыць (калi iгракi роўныя ва ўсiх адносiнах) толькi ад удала вышуканага ходу i актыўных разумовых высiлкаў. Пазбаўлены звычайных сродкаў, аналiтык пранiкае ў душу працiўнiка, ставiць сябе на яго месца i нярэдка знаходзiць такiм чынам, з першага погляду, той адзiны спосаб (часам да абсурду просты), дзякуючы якому ён можа скiраваць працiўнiка на памылковы шлях альбо прыспешыць, садзейнiчаючы тым самым пралiку.

Вiст здаўна вядомы як добрая школа для развiцця здольнасцi, якая завецца разлiкам, i вядома, што людзi найвышэйшага ўзроўню iнтэлекту знаходзiлi ў гэтай гульнi невытлумачальную асалоду, грэбуючы шахматамi як нiкчэмным заняткам. Несумненна, нiякая iншая гульня нават блiзка не патрабуе такiх аналiтычных здольнасцей. Найлепшы ў хрысцiянскiм свеце шахматыст можа аказацца ўсяго толькi лепшым iграком у шахматы, калi ж гаворка iдзе пра высокi клас гульнi ў вiст, то маецца на ўвазе наяўнасць здольнасцей да поспеху i ў кожнай iншай сур'ёзнай дзейнасцi, звязанай са спаборнiцтвам iнтэлектаў. Гаворачы пра "высокi клас", я маю на ўвазе тую дасканаласць у гульнi, якая ўключае ў сябе веданне ўсiх шляхоў, што вядуць да сумленнай перамогi. Шляхi гэтыя не толькi шматлiкiя, але i разнастайныя, i часта схаваныя ў патаемных кутках, сярод думак, зусiм не дасягальных звычайнаму разуменню. Уменне назiраць - гэта здольнасць выразна запамiнаць, i таму шахматыст, якi гуляе засяроджана, будзе мець поспех i ў вiсце, бо правiлы Хойля* (заснаваныя на простай механiцы гульнi) дастаткова зразумелыя ўсiм.

* Эдман Хойль (1672-1762) - ангелец, аўтар шматлiкiх кнiг, прысвечаных гульням.

Такiм чынам, лiчыцца, што дастаткова мець учэпiстую памяць i дзейнiчаць дакладна "па кнiзе" - i можна смела гуляць у вiст. Але майстэрства аналiтыка выяўляецца якраз у тым, што выходзiць за межы правiл. Ён робiць сам сабе мноства высноў i назiранняў. Так, вiдаць, дзейнiчаюць i яго партнёры, але рознiца ў атрыманай iнфармацыi залежыць не столькi ад надзейнасцi, колькi ад якасцi назiрання. Важна - што назiраць. Але наш iгрок нiчым сябе не абмяжоўвае. I хоць яго галоўная мэта - гульня, ён не адмаўляецца i ад высноў наконт рэчаў, што выходзяць за межы гульнi. Ён вывучае твар партнёра, параўноўваючы яго з тварамi працiўнiкаў, назiрае, як кожны iгрок сартуе карты, якiя аказалiся ў яго на руках, часта вядзе падлiк козыраў, анёраў па позiрках, якiя кiдаюць на iх iгракi. Адзначае кожную змену выразу твару ў час гульнi, збiраючы такiм чынам у сваю аналiтычную скарбонку самыя розныя высновы на падставе разнастайных адценняў упэўненасцi, здзiўлення, трыумфу альбо жалю. Назiраючы, як чалавек бярэ бiтку, аналiтык прыходзiць да высновы, цi будзе за ёй яшчэ адна - у масць. Па тым, як iгрок кiдае карты на стол, ён здагадваецца - фiнт гэта цi не. Неабачлiвае альбо неасцярожнае слова, выпадкова выпушчаная з рук альбо перавернутая карта, i як яе хаваюць - насмешлiва альбо спакойна, улiк бiтак i iх раскладка, збянтэжанасць, ваганне, апантанасць альбо трывога усё гэта з'яўляецца для яго, безумоўна, iнтуiтыўнага ўсведамлення прыкметамi сапраўднага стану рэчаў. Пасля першых двух-трох хадоў яму ўжо зразумела, што ў каго на руках, i вось ён ужо выкладае карты настолькi ўпэўнена, нiбыта астатнiя iгракi спецыяльна адкрылi яму свае карты.

Здольнасць да аналiзу не трэба блытаць з простай вынаходлiвасцю, бо калi аналiтык - абавязкова чалавек вынаходлiвы, то чалавек проста вынаходлiвы часта аказваецца надзiва не здатны да аналiзу. Здольнасць да лагiчнага пабудавання цi злучэння, якую звычайна лiчаць прыкметай вынаходлiвасцi i для якой фрэнолагi вызначылi спецыяльны орган (памылкова, на мой погляд), лiчачы гэтую здольнасць першаснай, настолькi часта назiралася ў людзей з iнтэлектам, блiзкiм да iдыятызму, i гэта неаднойчы заўважалася лiтаратарамi, што пiшуць на тэмы маралi. Памiж вынаходлiвасцю i здольнасцю да аналiзу iснуе куды большая рознiца, чым памiж здольнасцямi да фантазiй i ўяўленняў, але па сваiм характары рознiца абсалютна тая ж. Сапраўды, нельга не заўважыць, што вынаходлiвыя людзi заўсёды схiльныя да фантазii, але толькi тыя, якiя на самай справе здольныя да ўяўлення, непазбежна аказваюцца аналiтыкамi.

Далейшы расказ прапануецца чытачу нейкiм чынам як прыклад да выказаных вышэй меркаванняў.

Жывучы ў Парыжы на працягу вясны i часткi лета 18.. года, я пазнаёмiўся з нейкiм месье С. Агюстам Дзюпэнам. Быў ён зусiм яшчэ малады, паходзiў з шляхетнага, сапраўды знакамiтага роду, але ў вынiку самых розных неспрыяльных падзей апынуўся ў такой галечы, што страцiў прыродную энергiю, нi да чога ў гэтым свеце не iмкнуўся i нават не спрабаваў вярнуць былое багацце. З ласкi крэдытораў у яго засталася невялiчкая частка радавой спадчыны, на прыбыткi ад якой ён здолеў дзякуючы вялiкай ашчаднасцi забяспечваць сябе самым неабходным для жыцця, не звяртаючы ўвагi на нешта iншае. Кнiгi - гэта адзiная раскоша, якую ён сабе дазволiў, а ў Парыжы яна даволi дасягальная.