* "Божа мой" (франц.).
Жуль Мiньё, банкiр, фiрма "Мiньё i сыны", вулiца Дэларэн. Ён Мiньё-старэйшы. Мадам Л'Эспанэ валодала сякой-такой маёмасцю. Яна адкрыла ў iх рахунак вясной 18.. года, восем год назад. Часта рабiла ўклады - невялiкiмi сумамi. Чэкi нiколi не выпiсвала, але за тры днi да смерцi асабiста ўзяла з рахунку чатыры тысячы франкаў. Грошы выплацiлi золатам, i iх даставiў на дом служачы банка.
Адольф Лё Бон, служачы банка "Мiньё i сыны", сведчыць, што ў той дзень, пра якi iдзе размова, каля палудня, праводзiў мадам Л'Эспанэ да самага дома i аднёс чатыры тысячы франкаў, якiя былi раскладзены ў два мяшэчкi. Адчынiўшы дзверы, мадэмуазель Л'Эспанэ ўзяла з ягоных рук адзiн мяшэчак, а старая панi другi. Сведка развiтаўся i пайшоў. Нiкога на вулiцы ён тады не заўважыў. Вулiца - бакавая, вельмi цiхая.
Уiльям Бёрд, кравец, сведчыць, што разам з iншымi зайшоў у дом. Ангелец. Два гады, як жыве ў Парыжы. У лiку першых падняўся па лесвiцы. Чуў, як сварылiся двое. Хрыплы голас належаў французу. Змог разабраць некалькi слоў, але ўсiх не памятае. Выразна чуў "Sacre" i "mon Dieu". Словы суправаджалiся шумам, нiбыта змагалiся мiж сабой некалькi чалавек - чулiся шорганне ног, скрогат. Пранiзлiвы голас крычаў вельмi моцна, нашмат мацней, чым хрыплы. Упэўнены, што не ангелец. Хутчэй немец. Можа быць, i жанчына. Сам сведка па-нямецку не разумее.
Чатыры чалавекi на другiм допыце засведчылi, што дзверы спальнi, дзе знайшлi труп мадэмуазель Л'Эспанэ, на той момант, калi туды зайшлi людзi, былi замкнёны знутры. Цiшыня была поўная - нi стогнаў, нi шорахаў. Калi дзверы ўзламалi, нiкога там не ўбачылi. Вокны пакояў, што выходзяць на вулiцу i ў двор, былi апушчаны i наглуха замкнёны знутры. Дзверы памiж двума пакоямi былi зачынены, але не замкнёны. Дзверы з пакоя ад вулiцы ў калiдор былi замкнёныя на ключ знутры. Невялiчкi пакой з вокнамi на вулiцу, на пятым паверсе, той, што ў канцы калiдора, быў незамкнёны, дзверы крыху прачыненыя. Ён быў поўны старых ложкаў, скрынь i iншага хламу. Усё гэта вынеслi i ўважлiва агледзелi. Абшукалi ўвесь дом зверху данiзу, сантыметр за сантыметрам. З дапамогай камiнараў праверылi ўсе дымаходы. У доме пяць паверхаў i яшчэ памяшканнi на гарышчы (mansardes). На дах можна выйсцi праз лаз, але ён быў надзейна забiты цвiкамi - i, вiдаць, шмат год не адчыняўся. Час, што прайшоў памiж тым, як пачулi галасы, i тым, калi адчынiлi дзверы, вызначаецца сведкамi па-рознаму. На думку адных, прайшло ўсяго тры хвiлiны, другiх - цэлых пяць. Каб адчынiць дзверы, спатрэбiлася шмат намаганняў.
Альфонса Гарсiя, трунар, засведчыў, што жыве на вулiцы Морг. Гiшпанец па нараджэннi. Разам з iншымi быў у доме. Наверх не падымаўся. Слабыя нервы, яму нельга хвалявацца. Галасы чуў. Хрыпла гаварыў француз. Што ён сказаў, разабраць не мог. Пранiзлiвым голасам гаварыў ангелец, у гэтым сведка ўпэўнены. Па-ангельску не разумее, мяркуе па iнтанацыi.
Альберта Мантанi, уладальнiк крамы гатовага адзення, засведчыў, што ў лiку першых падняўся па лесвiцы. Галасы, пра якiя iдзе размова, чуў. Хрыпла гаварыў француз. Разабраў некалькi слоў. Здалося, што некага папракалi. З таго, што крычаў пранiзлiвы голас, не зразумеў нiчога. Словы сыпалiся часта, але нераўнамерна. Здаецца, гаварыў расеец. Пагаджаецца з ранейшымi сведчаннямi. Сам ён iталiец. З расейцамi размаўляць нiколi не даводзiлася.
Некалькi сведак на другiм допыце зазначылi, што комiны ў абодвух пакоях занадта вузкiя, каб праз iх мог пралезцi чалавек. Калi гаварылi пра "камiнараў", дык мелi на ўвазе цылiндрычныя па форме шчоткi, якiмi карыстаюцца для чысткi комiнаў. Гэтымi шчоткамi прайшлiся па ўсiх дымаходах. У доме няма чорнай лесвiцы, па якой можна было б збегчы ўнiз у той час, пакуль натоўп падымаўся на пяты паверх. Труп мадэмуазель Л'Эспанэ быў настолькi шчыльна зацiснуты ў комiне, што толькi агульнымi намаганнямi чатырох-пяцi мужчын удалося яго адтуль выцягнуць.
Поль Дзюма, лекар, сведчыць, што яго выклiкалi агледзець трупы недзе на досвiтку. Абодва ляжалi на голым ложку ў пакоi, дзе знайшлi мадэмуазель Л'Эспанэ. Усё цела дачкi было ў сiняках i драпiнах. Гэта ў дастатковай меры тлумачыцца тым, што яе запiхвалi ў дымаход. Асаблiва пашкоджана шыя. Крыху нiжэй падбародка некалькi глыбокiх драпiн i шэраг сiнякоў - вiдавочна, сляды пальцаў. Твар страшэннага колеру, вочы павылазiлi з арбiт. Язык ледзь не наскрозь пракушаны. Вялiкi сiняк на нiжняй частцы жывата сведчыць пра тое, што тут нацiскалi каленам. На думку месье Дзюма, мадэмуазель Л'Эспанэ была задушана адной альбо некалькiмi невядомымi асобамi. Труп мацi жудасна знявечаны. Усе косцi правай рукi i нагi ў той цi iншай ступенi паламаныя. Пашчэплены tibia* i рэбры з левага боку.
* Галёначная косць (лац.).
Усё цела ў сiняках i драпiнах. Цяжка вызначыць, чым нанесены гэтыя пашкоджаннi. Гэта можна было зрабiць i тоўстай палкай, i жалезным ломам, i крэслам - любой важкай i тупой рэччу ў руках вельмi дужага чалавека. У жанчыны не хапiла б сiлы так моцна ўдарыць. Галава забiтай, калi яе ўбачыў лекар, ляжала асобна ад цела i таксама была вельмi знявечаная. Горла перарэзалi, вiдавочна, вельмi вострым iнструментам, магчыма, брытвай.
Аляксандр Эцьен, хiрург, быў выклiканы разам з месье Дзюма, каб агледзець трупы. Далучаецца да сведчання i думак калегi.
Больш нiчога iстотнага высветлена не было, хоць дапыталi яшчэ некалькi чалавек. У Парыжы нiколi раней не чулi пра забойства, здзейсненае ў такiх загадкавых i заблытаных абставiнах, калi гэта на самай справе забойства. Палiцыя ў поўнай разгубленасцi - незвычайная з'ява ў такiх справах. Няма нават намёку на магчымую разгадку".
У вячэрнiм выпуску газеты паведамлялася, што ў квартале Сен-Рош па-ранейшаму пануе страшэнны перапалох i што згаданы дом зноў старанна абшукалi i яшчэ раз дапыталi сведак, але ўсё аказалася дарэмна. Дадаткова паведамлялася, што арыштавалi i пасадзiлi за краты Адольфа Лё Бона, хоць, здавалася, нiякiх новых фактаў у дачыненнi да яго, апрача тых, што паведамлялiся, устаноўлена не было.
Дзюпэн, здавалася, вельмi цiкавiўся ходам следства - зрэшты, я меркаваў так па яго паводзiнах, бо нiякiх заўваг з яго боку не чуў. I толькi калi з'явiлася вестка аб арышце Лё Бона, ён пацiкавiўся маёй думкай наконт забойства.
Я мог толькi пагадзiцца з усiм Парыжам, што гэту таямнiцу разгадаць нельга. Я не бачыў нiякiх шляхоў, якiя б маглi вывесцi на след забойцы.
- Мы не павiнны меркаваць аб магчымых шляхах на падставе такога павярхоўнага вышуку, - заўважыў Дзюпэн. - Парыжская палiцыя, якую так хваляць за пранiклiвасць, на самай справе толькi хiтрая - i не больш таго. У яе дзеяннях няма сiстэмы, агенты жывуць адным момантам. Займаюцца дэманстрацыяй шматлiкiх прыёмаў, але нярэдка гэтыя прыёмы настолькi не адпавядаюць аб'ектам вышуку, што на думку прыходзяць словы месье Журдэна, якi загадваў прынесцi robe-de-chambre - pour mieux entendre la musique*.
* Халат - каб лепш чуць музыку (франц.).
Вынiкi iх дзейнасцi нярэдка сапраўды ўражваюць, але дасягаюцца яны ў большасцi выпадкаў стараннасцю i энергiчнасцю. Калi гэтыя якасцi адсутнiчаюць, iх задумы аказваюцца марнымi. Вiдок, напрыклад, вельмi здагадлiвы i ўпарты чалавек. Але калi яму бракуе iнтэлекту, дык ён увесь час блытаецца, робячыся ахвярай сваёй мiтуслiвасцi. Бачанне аб'екта скажаецца, бо ён трымае яго занадта блiзка ад вачэй. Ён, бадай, здольны бачыць адну-дзве дэталi выразна, але адначасова ўвесь аб'ект вывучэння абавязкова аказваецца па-за межамi зроку. Такiм чынам, iснуе такая з'ява, як залiшняе паглыбленне. Праўда - не заўсёды на дне глыбокага калодзежа. Акрамя таго, што датычыцца найбольш важных ведаў, дык яны, я ўпэўнены, непазбежна ляжаць на паверхнi. Глыбiня - у тых безданях, дзе мы шукаем гэтыя веды, а не на горных вышынях, дзе iх знаходзiм. Характар i каранi вось такiх памылак можна вызначыць шляхам назiрання за нябеснымi целамi. Калi глядзець на зорку па-рознаму - зiрнуць на яе скоса, паступова павярнуць да яе знешнюю частку сятчаткi (больш адчувальную да ледзь прыкметных водблiскаў святла, чым яе ўнутраны бок), убачыць зорку выразна, можна выбраць найлепшы шлях да ўяўлення аб яе бляску - бляску, якi робiцца ўсё больш цьмяным, чым шырэй наш позiрк ахоплiвае зорку. У апошнiм выпадку ў вока трапляе фактычна больш промняў, але ў першым - больш вострая ўспрымальнасць. У вынiку беспадстаўнай заглыбленасцi думкi збiваюцца i паслабляюцца, так i Венера можа растаць на нябесным купале, калi ўзiрацца ў яе занадта ўпарта альбо занадта засяроджана.