- А цi бываюць у вас на Зямлi такiя ж цудоўныя ранкi? - пыталася яна. Тваё сонца такое ж прыгожае, як i нашае?

Я адказаў, што Сонца не такое вялiкае i чырвонае, як Бетэльгейзе, але нам яго хапае. Затое наш Месяц нашмат ярчэйшы i большы за спадарожнiк Сароры.

Мы весялiлiся, быццам школьнiкi на вакацыях, i я жартаваў з Зiраю, як з добрай старой знаёмаю. I калi праз некалькi хвiлiн да нас у салон, дзе мы спачатку былi адны, прыйшоў Карнэлiй, я ледзь не пакрыўдзiўся на яго за тое, што ён перашкодзiў нашай размове. Карнэлiй быў заклапочаны. Зрэшты, ён увогуле прыкметна нерваваўся апошнiм часам. Каб давесцi да канца пачатыя iм даследаваннi, ён вельмi шмат працаваў i часам прападаў у лабараторыi цэлымi днямi. Пра сваю работу ён па-ранейшаму нiкому не казаў, i нават Зiра, як мне здавалася, ведала пра яе не больш за мяне. Мне ж было вядома толькi тое, што гэтыя даследаваннi тычылiся паходжання малпаў i што погляды Карнэлiя ўсё больш i больш разыходзiлiся з традыцыйнымi тэорыямi. У тую ранiцу ён упершыню пазнаёмiў мяне з некаторымi сваiмi меркаваннямi, i я вельмi хутка зразумеў, чаму мая сцiплая асоба разумнага чалавека ўяўлялася яму такой вялiкаю каштоўнасцю. Пачаў ён з таго, пра што мы ўжо спрачалiся тысячы разоў:

- Вы казалi мне, Улiс, што ў вас на Зямлi малпы - сапраўдныя жывёлы? А людзi, наадварот, дасягнулi такога ўзроўню цывiлiзацыi, якi роўны нашаму, а ўва многiм нават... Не бойцеся абразiць мяне: вучонаму iсцiна даражэйшая за самалюбства.

- Але, ува многiм мы вас абагналi, гэта бясспрэчна. I найлепшы таму доказ - мая прысутнасць на Сароры. Вы, здаецца, знаходзiцеся яшчэ ў гэтых адносiнах на стадыi...

- Ведаю, ведаю, - стомлена перапынiў мяне Карнэлiй. - Мы пра гэта ўжо гаварылi. Мы толькi пачынаем разгадваць загадкi, якiя перасталi быць для вас тайнаю некалькi стагоддзяў назад... I ў гэтай сувязi мяне трывожаць не адны вашы расказы. - Шымпанзэ ўзнервавана хадзiў узад-уперад па маленькiм салоне. Вось ужо доўгi час мне не дае спакою адна здагадка, якая пацвярджаецца некаторымi канкрэтнымi фактамi... Мне здаецца, што гэтыя тайны светабудовы ўжо былi разгаданы тут, на гэтай планеце, у далёкiм мiнулым iншымi разумнымi iстотамi.

Я мог бы яму адказаць, што гэтае ўражанне, быццам робiш ужо кiмсьцi зробленае некалi адкрыццё, з'яўлялася ўва многiх вучоных Зямлi. Можа, гэтае пачуццё ўвогуле ўнiверсальнае, уласцiвае жыхарам i iншых светаў, i, можа, на iм засноўваецца нашае ўяўленне пра iснаванне бога. Але я не рашыўся перапынiць яго. Ён быў ва ўладзе яшчэ цьмянай думкi i гаварыў вельмi асцярожна:

- ...Iншымi разумнымi... - паўтарыў ён задуменна. - I, магчыма, гэта былi зусiм не...

Раптам ён змоўк. У яго быў пакутнiцкi выгляд, як у чалавека, што навобмацак наблiжаецца да iсцiны, якую яго розум нiяк не можа прыняць.

- Вы казалi мне таксама, што малпы ў вас валодаюць высокаразвiтым iмiтацыйным iнстынктам, цi ж не так?

- Яны пераймаюць нас лiтаральна ва ўсiм, я хачу сказаць, ва ўсiх дзеяннях, якiя не патрабуюць асэнсаванага падыходу. Гэта ў iх развiта настолькi, што параўнанне з малпаю азначае менавiта ў першую чаргу перайманне.

- Зiра, - змрочна прамармытаў Карнэлiй, - цi не здаецца табе, што нам таксама ўласцiвы гэты дух пераймання?

I, не даўшы ёй нават слова вымавiць у абарону сародзiчаў, Карнэлiй стаў усхвалявана развiваць сваю думку:

- Гэта пачынаецца з ранняга дзяцiнства. Усё нашае выхаванне заснавана на перайманнi.

- Гэта ж арангутаны...

- Натуральна, iх роля велiзарная: яны выхоўваюць моладзь сваiмi кнiгамi. Яны прымушаюць дзiцёнка паўтараць усе памылкi нашых продкаў. Гэтым i тлумачыцца замаруджанасць нашага прагрэсу. Вось ужо дзесяць тысяч гадоў, як мы топчамся на месцы!

Тут варта сказаць некалькi слоў пра запаволенае развiццё малпаў. Мяне гэта дужа ўразiла, калi я вывучыў iх гiсторыю, i ў гэтым я ўбачыў галоўнае адрозненне нашых цывiлiзацый. Вядома, i ў нас былi перыяды амаль што поўнага застою. У нас таксама былi свае арангутаны, якiя складалi iдыёцкiя праграмы, было хлуслiвае выхаванне - досыць доўга.

Аднак не так доўга, як у малпаў, а галоўнае, на iншай ступенi эвалюцыi. Цёмны перыяд застою, на якi скардзiўся шымпанзэ, зацягнуўся тут прыблiзна на дзесяць тысячагоддзяў. За гэты час нi ў адной навуцы не быў дасягнуты прагрэс, за вылiкам хiба што апошняга паўстагоддзя. Але сама цiкавае ва ўсiм гэтым было тое, што iх першыя легенды, першыя летапiсы, першыя ўспамiны расказваюць пра высокаразвiтую цывiлiзацыю, якая, па сутнасцi, небагата чым адрознiваецца ад сучаснай. Дакументы дзесяцiтысячагадовай даўнасцi сведчаць, што агульная сума ведаў i дасягненнi тых часоў - амаль тыя ж самыя, што i сённяшнiя. А пра тое, што было яшчэ даўней, не захавалася нiякiх паданняў, нават нiводнага намёку. Словам, ствараецца ўражанне, нiбыта малпавая цывiлiзацыя нейкiм дзiвосным чынам узнiкла ўмомант дзесяць тысяч гадоў назад i з тае пары нiбыта закансервавалася, амаль не змяняючыся. Сярэдняя малпа прызвычаiлася лiчыць гэта нармальным i нi над чым не задумвалася, але дапытлiвыя вучоныя, такiя, як Карнэлiй, пакутлiва спрабавалi разгадаць гэтую таямнiцу.

- Ёсць жа малпы, здольныя да стваральнай працы, - запярэчыла Зiра.

- Вядома, - згадзiўся Карнэлiй, - яны з'явiлiся, асаблiва ў апошнiя гады. З часам думка можа ператварыцца ў дзеянне. Так i павiнна быць: натуральны ход эвалюцыi... Але тое, чаго хачу я, Зiра, тое, чаго апантана дамагаюся, - гэта даведацца, як усё пачалося... Сёння мне ўжо не здаецца неверагоднай думка, што ў аснове ўсёй нашай цывiлiзацыi закладзена простае перайманне.

- Перайманне чаго? Цi каго?

Тут Карнэлiй апусцiў вочы, быццам шкадаваў, што сказаў залiшне шмат.

- Я яшчэ не зрабiў канчатковых высноў, - вымавiў ён нарэшце. - Мне патрэбныя доказы. Можа, мы знойдзем iх у рэштках пахаванага горада. Згодна са справаздачамi ён iснаваў не дзесяць тысяч гадоў назад, а шмат-шмат раней, у эпоху, пра якую мы анiчога не ведаем.

Раздзел III

Карнэлiй змоўк - здавалася, яму было цяжка гаварыць на гэтую тэму, але i тое нямногае, што я паспеў зразумець з яго разважанняў, усхвалявала мяне надзвычайна.

Археолагi адкрылi ў пустэльнi цэлы горад, пахаваны пад пяском. На жаль, ад горада засталiся адны развалiны, але гэтыя рэшткi - я адчуваў - захоўвалi вялiкую тайну, i я пакляўся разгадаць яе.

У гэтым не было нiчога немагчымага для таго, хто ўмее назiраць i думаць, але арангутан, якi кiраваў раскопкамi, на гэта быў няздольны. Ён прыняў Карнэлiя з пачцiвасцю, адпаведнай высокаму рангу акадэмiка-шымпанзэ, але з ледзь прыхаванай пагардаю да яго маладосцi i незвычайных iдэй, якiя той iншы раз выказваў.

Трэба мець цярпенне мнiха, каб весцi раскопкi, гразнучы на кожным кроку ў пяску, сярод камення, якое рассыпалася ўшчэнт ад аднаго толькi дотыку. Але мы займаемся гэтым вось ужо месяц. Зiра даўно ўжо пакiнула нас, а Карнэлiй усё затрымлiваецца на гэтых раскопках. Ён такi ж усхваляваны, як i я, i ўпэўнены, што сярод гэтых рэштак даўняй мiнуўшчыны знаходзiцца рашэнне вялiкiх загадак, якiя не даюць яму спакою.

Мяне не перастае здзiўляць дыяпазон яго ведаў. Спярша ён захацеў сам выявiць узрост горада. У такiх выпадках малпы карыстаюцца метадамi, падобнымi на нашыя, параўноўваючы геалагiчныя дадзеныя з вынiкамi хiмiчных i структурных аналiзаў. Зрабiўшы гэта, Карнэлiй згадзiўся з артадоксамi: горад вельмi, вельмi старажытны. Яму шмат больш, чым дзесяць тысяч гадоў, iнакш кажучы, гэта ўнiкальны помнiк - важкi доказ таго, што сучасная малпавая цывiлiзацыя не ўзнiкла з нiчога, якiмсьцi звышнатуральным чынам.

Штосьцi ўжо iснавала на Сароры да цяперашняй гiстарычнай эпохi. Але што? Прайшоў месяц лiхаманкавых пошукаў, якi прынёс нам адно расчараванне. Выдавала на тое, што нават гэты дагiстарычны горад мала чым адрознiваўся ад гарадоў сённяшнiх. Мы знайшлi рэшткi дамоў, прамысловых збудаванняў, якiя сведчылi пра тое, што ў старажытных жыхароў горада таксама былi аўтамашыны i самалёты. Значыцца, разумнае жыццё зарадзiлася раней, чым дзесяць тысяч гадоў назад. Але гэта зусiм не тое, чаго чакае Карнэлiй, - я ведаю, - гэта не тое, на што спадзяюся я.