- Шкiлеты не малпаў.
- Зразумела.
Мы паглядзелi адзiн аднаму ў вочы. Энтузiязм Карнэлiя адразу апаў, i ён гаварыў ужо больш павольна:
- Не буду ўтойваць: вы ўгадалi - гэта чалавечыя шкiлеты...
Зiра, пэўна, ужо была ў курсе справы, бо не здзiвiлася анi кроплi. Мы зноў сустрэлiся з Карнэлiем позiркамi. Я чакаў. Нарэшце ён рашыўся.
- Цяпер я ўпэўнены, - сказаў Карнэлiй, - што некалi на нашай планеце iснавала чалавечая раса, надзеленая здольнасцю мыслiць, раса людзей, падобных вам i iншым людзям Зямлi. Пасля яна дэградавала, i нашыя людзi ператварылiся ў жывёлiн... Да таго ж, вярнуўшыся, я знайшоў тут новыя доказы сваёй гiпотэзы.
- Новыя?
- Але. Iх адкрыў загадчык энцэфалiчнага аддзялення, малады шымпанзэ з вялiкай будучыняй. Гэта нават генiй... Не варта думаць, - з горкай iронiяй усмiхнуўся Карнэлiй, - што малпы заўсёды былi толькi пераймальнiкамi. У некаторых навуках мы зрабiлi багата адмысловых адкрыццяў i асаблiва вялiкiх поспехаў дасягнулi ў вывучэннi мазгавой дзейнасцi. Калi змагу, пазнаёмлю вас неяк з вынiкамi. Упэўнены, вы будзеце здзiўлены.
У мяне стварылася такое ўражанне, што ён сам стараўся запэўнiць сябе ў генiяльнасцi малпаў, а таму гаварыў з залiшняй гарачнасцю. Але ж я нiколi i не спрабаваў спрачацца з iм на гэтую тэму. Карнэлiй сам паскардзiўся якiя-небудзь два месяцы назад на адсутнасць у малпаў стваральных здольнасцей. А цяпер з гонарам дакляраваў:
- Паверце, настане дзень, калi мы пераўзыдзем людзей ва ўсiх сферах. Мы невыпадкова сталi нашчадкамi чалавечай культуры, як вы можаце гэта ўяўляць сабе. Гэта здарылася ў вынiку нармальнага ходу эвалюцыi. Эра разумнага чалавека прайшла, i на змену яму з'явiлася больш дасканалая iстота, якой было наканавана захоўваць асноўныя дасягненнi людзей доўгi перыяд адноснага застою, каб пасля ўзляцець да новых вяршынь.
Такi падыход да гэтай праблемы быў мне новы. Я мог бы адказаць Карнэлiю, што многiя мыслiцелi Зямлi прадчувалi i прадказвалi з'яўленне вышэйшай iстоты, якая калi-небудзь заступiць людзей, але нiводзiн вучоны, фiлосаф цi паэт не ўяўляў сабе гэтую звышразвiтую iстоту ў малпiным аблiччы. Але мне не надта хацелася спрачацца пра такiя драбнiцы. Галоўнае было ў тым, што думка знайшла сабе iншае ўвасабленне ў жывым стварэннi, цi ж не праўда? Цяпер мяне займала iншае, таму я перавёў гамонку на Нову i стан яе здароўя. Карнэлiй не сказаў мне нiчога новага, але паспрабаваў усцешыць:
- Не хвалюйцеся! Спадзяюся, усё абыдзецца. Напэўна, гэта будзе звычайнае дзiця, такое ж, як i ўсе чалавечыя дзецi Сароры.
- А я спадзяюся, што не. Я ўпэўнены: дзiцёнак загаворыць!
Мне было цяжка схаваць сваё абурэнне. Зiра нахмурылася, каб прымусiць мяне змоўкнуць.
- На вашым месцы я не зычыў бы яму гэтага, - змрочна заўважыў Карнэлiй. Гэта не ў яго i не ў вашых iнтарэсах.
I ўжо амаль па-сяброўску дадаў:
- Калi ён загаворыць, не ведаю, цi змагу я баранiць вас далей, як рабiў дагэтуль. Вы, напэўна, не ўсведамляеце, як устрывожыўся Вялiкi Савет. Я атрымаў найстражэйшы загад захаваць гэтае нараджэнне ў тайне. Калi ўлады даведаюцца, што вы ў курсе справы, я буду тут жа звольнены, i Зiра таксама, а вы застанецеся адзiн на адзiн з...
- З ворагамi?
Карнэлiй адвёў вочы. Значыцца, я зразумеў правiльна: мяне разглядалi як пагрозу малпавай расе. I ўсё ж было радасна, што ў асобе Карнэлiя ў мяне ёсць калi не сябар, дык саюзнiк. Вiдаць, Зiра баранiла мяне нашмат больш горача, чым я думаў, а Карнэлiй не пасмее пайсцi супраць яе нi ў чым. Вось i цяпер ён дазволiў мне наведаць Нову, вядома, употайкi.
Зiра правяла мяне ў маленькую iзаляваную хацiнку, ключы ад якой былi толькi ў яе. Мы ўвайшлi ў невялiчкi пакой. У iм стаялi тры клеткi, дзве былi пустыя. Трэцюю клетку займала Нова. Яна пачула, як мы ўваходзiлi, i iнстынктыўна ўгадала, што i я тут, бо, яшчэ не ўбачыўшы нас, ускочыла i працягнула мне насустрач рукi. Я таксама працягнуў да яе рукi, пацёрся тварам аб яе твар. Зiра пагардлiва пацiснула плячыма, аднак дала мне ключ ад клеткi, а сама адправiлася ў калiдор пiльнаваць, каб сюды не прыйшоў хто iншы. Якое добрае сэрца ў гэтай шымпанзэ! Нам так трэба было цяпер выказацца адно перад адным!
Выказацца... Я забыўся пра тое, што ўяўляла сабою Нова.
Але ўсё-такi, увайшоўшы ў клетку i абняўшы Нову, я загаварыў з ёю, нiбыта яна магла мяне зразумець, як загаварыў бы, напрыклад, з Зiраю.
Няўжо яна нiчога не разумела? Няўжо ў яе не было нават прадчування тае вялiкае мiсii, якая выпала на нашу долю i за якую яна адгэтуль таксама была адказная?
Я расцягнуўся побач з Новаю на саломе, каб асцярожна намацаць дзiця нашага незвычайнага кахання. Мне здалося, што цяжарнасць абудзiла ў Нове пачуцце ўласнае годнасцi, сваёй iндывiдуальнасцi, якога ў яе раней не было. Калi я дакрануўся рукою да яе жывата, яна задрыжала. Але, я не памылiўся, погляд яе стаў больш напружаны, асэнсаваны. I раптам яна з цяжкасцю, па складах вымавiла маё iмя - значыцца, не забылася на мае ўрокi! Мяне захлiснула гарачая хваля радасцi. Але вочы Новы адразу ж страцiлi сваю жывасць, яна павярнулася да мяне спiнаю i пачала ўплятаць прынесеную мною садавiну.
Вярнулася Зiра: нам трэба было ўжо развiтвацца. Я выйшаў разам з ёю. Вiдаць, адчуўшы мой адчай, Зiра вырашыла правесцi мяне да маёй кватэры. I тут, у сябе дома, я заплакаў, бы хлопчык.
- О Зiра, Зiра! - усхлiпваў я.
Яна супакойвала мяне i суцяшала, нiбыта мацi свайго дзiцёнка, а я жалiўся ёй i гаварыў, гаварыў, нiчога не тоячы, адкрываючы ўсе свае пачуццi i думкi, якiх Нова не магла ацанiць.
Раздзел VII
О цудоўная шымпанзэ! Дзякуючы ёй я апошнiм часам мог досыць часта бачыцца з Новаю ўпотайкi ад iнстытуцкага кiраўнiцтва. Я праседжваў побач з ёю цэлымi гадзiнамi, прагна лавiў у яе позiрку кожную iскрынку думкi, i гэтак, у чаканнi нараджэння дзiцяцi праходзiлi тыднi.
Аднаго разу Карнэлiй усё ж рашыўся паказаць мне энцэфалiчнае аддзяленне, пра якое расказваў дзiвосы. Загадзя папрасiўшы прабачэння, што не зможа суправаджаць мяне з-за тэрмiновай працы, ён пазнаёмiў мяне з загадчыкам аддзялення, тым самым генiяльным маладым шымпанзэ па iменi Гелiй.
- Я вярнуся праз гадзiну, - сказаў Карнэлiй, - каб паказаць вам сама выдатны з нашых эксперыментаў, той, якi дае нам новыя доказы, пра якiя я вам казаў. А пакуль што, думаю, вам будзе цiкава пазнаёмiцца з класiчнымi вопытамi.
Гелiй павёў мяне за сабою ў вялiкую залу з двума радамi клетак, падобную на ўсе аналагiчныя памяшканнi iнстытута. Але толькi я ўвайшоў, як мне адразу ж ударыў у нос рэзкi аптэчны пах - ён нагадаў мне пах хлараформу. Як выявiлася, гэта i праўда быў нейкi анестэзiйны сродак. Мой гiд растлумачыў мне, што цяпер усе хiрургiчныя аперацыi праводзяцца пад наркозам. Ён падкрэслiваў гэтую дэталь, бо лiчыў яе доказам высокага развiцця малпавай цывiлiзацыi, якая iмкнецца пазбавiць ад любых залiшнiх пакут нават падвопытных людзей. Маўляў, я магу быць спакойны!
Але адчуваў я сябе не надта спакойна. I зусiм ужо расхваляваўся, калi на заканчэнне сваiх уводзiн Гелiй прызнаў, што з гэтага гуманнага правiла ўсё ж робяць выключэннi, каб вывучыць менавiта механiзм пакуты i лакалiзаваць яе нервовыя цэнтры. Але дэманстраваць мне такiя вопыты ў той дзень ён не збiраўся.
Падобнае прызнанне не магло не абвострыць яшчэ больш маю чуллiвасць. Я згадаў, як настойлiва адгаворвала мяне Зiра ад наведвання гэтага аддзялення, куды яна сама заходзiла толькi ў выпадку неабходнасцi. I хацеў ужо быў павярнуць назад пад якiмсьцi праўдзiвым прэтэкстам, але Гелiй апярэдзiў мяне.
- Калi хочаце, - прапанаваў ён, - можаце прысутнiчаць пры аперацыi. Вы самi пераканаецеся, што падвопытны не адчувае болю. Не хочаце? У такiм разе я пакажу вам вынiкi эксперыментаў.
I, прайшоўшы зачынены пакой, адкуль даносiўся пах лекаў, ён павёў мяне да клетак. У першай я ўбачыў досыць прыгожага, але неверагодна худога юнака. Ён ляжаў на сваёй падсцiлцы. Перад iм, каля самага носа, стаяла мiска з салодкай кашай, ласункам сарорскiх людзей. Юнак абыякава, нерухома глядзеў на ежу.