Асвятляецца Мікола Гусоўскі, а за ім і ўсе тыя, каго мы ўжо бачылі.
С к а р ы н а. Я чакаў цябе, Мікола!..
Г у с о ў с к і. Цела маё амаль памерла, але душа яшчэ не адляцела. (Пачынае чытаць па памяці.)
"...Бачу я з найвялікшым для сябе жалем і, зразумела, з пэўнай стратай для дзяржавы, што славуцейшыя сэрцы зусім не паважаюцца. Яны з-за матэрыяльнай нястачы і беднасці цалкам не могуць сябе праявіць. Бачу я таксама, што ёсць нямала людзей, якія валодаюць і багаццем і талентам. Але калі яны заўважаюць, што вучоных, мастакоў і паэтаў так мала шануюць і паважаюць, то імкнуцца больш узбагачацца, чым ахарошваць душу...
Дзяржава абапіраецца больш на мужнасць духу, чым на сілу цела, пра што сведчаць як грэкі, так і рымляне. Іх магутнасць квітнела найбольш тады, калі расцвіталі навукі. А як толькі пачалі нікнуць таленты, сілы іх згаслі, а з заняпадам апошніх абрушылася іх дзяржава і ўсталявалася рабства. Таксама і ў нас...
Хоць нам не ўласцівыя ні норавы, ні звычаі старажытных, аднак вечная сіла неба і мужнасць нашага воіна-ратніка не падвядуць, як справа дойдзе да зброі, калі толькі мы, бяззбройныя, не будзем раздушаны нейкім наканаваным няшчасцем, ці, ясней кажучы, спрытным круцельствам некаторых і сваёй бяздзейнасцю..."
Усе прывіды знікаюць. Вязніца патанае ў цемры. Чуваць толькі спеў Скарыны і Маргарыты:
Ой, скінусь я ды зязюлькаю,
Да маленькаю, да рабенькаю.
Да маленькаю, да рабенькаю.
Да маленькаю, да рабенькаю.
Да палачу ж я к доньцы ў госці...
ІІ
Сцэна асвятляецца.
У дзвярах стаіць Вартаўнік.
В а р т а ў н і к. Спяваеш, няшчасны?..
С к а р ы н а (цытуе па памяці). "В певнице ест справедливость, там ест чистота, душевная и телесная. Там ест наука всякое правды. Там мудрость и разум совершеный. Там ест милость и друголюбство без ильсти и вси иные добрые нравы, якобы со источника оттоле походять. ...Псалмы якобы сокровище всих драгих скарбов, всякии немощи, духовныи и телесныи, уздравляють, душу и смыслы
освещають, гнев н ярость усмиряють, мир и покой чинять, смуток и печаль отгоняють, чувствие в молитвах дають, людей в приязнь зводять, ласку и милость укрепляють, бесы изгоняють, ангелы на помощь призывають..."
Вартаўнік садзіцца на лаўку, доўга маўчыць. Відаць, словы Скарыны ўразілі яго.
В а р т а ў н і к. Я таксама іншы раз спяваю... як вып'ю. Занятак у мяне, братачка, такі, што нікому добраму не пажадаеш... Бывае, што і вінаватых шкада, а не вінаватых яшчэ больш шкада. А паспрабуй разбярыся, як каго судзіць, калі суддзі іншы раз не могуць. Вось ты, галота няшчасная, а як цябе судзіць? То дурнем прыкідваешся, лухту нясеш, то Біблію просіш. Пра песню сказаў, як іншы і
не змог бы. А колькі вас, няшчасных, прайшло перада мною. Я іншы раз і забойцу лічу няшчасным. Хіба чалавек ад радасці забівае? Даносы, злоба, паклёпы людзей і з дарогі і са свету зводзяць. Вось у песні пра дзяўчыну, што татары звезлі. А іх жа, такіх зязюлек нашых, тысячы тысячаў чумазлаі ў палон звозяць. А мы заместа таго каб бараніцца сукупна, між сабою тузаемся і адзін другога са свету зводзім. Зямля асірацелая крычыць нема, і людцы стогнуць. Усіх шкада... акрамя канакрадаў. Ты часам не канакрад?..
С к а р ы н а (весела смяецца). Не, я горш...
В а р т а ў н і к. Горш за канакрада нікога не бывае!
С к а р ы н а. Я бакалаўр, магістр і яшчэ ў навуках вольных і лекарстве доктар.
В а р т аў н і к ( устае з лаўкі, абыякава). Хопіць брахаць. А калі ўжо брэшаш, то меры не губляй. Я, між іншым, да цябе як да чалавека...
С к а р ы н а. Як да чалавека, кажаш, а Біблію не прынёс...
В а р т а ў н і к ( задзірыста ). Чаму гэта не прынёс? Цэлы стос прывалок. Кашталян адлічыў - аж дваццаць тры кнігі. І яшчэ дзве ў прыдачу, праўда,
адна вельмі маленькая. ( Вымае з-за пазухі «Малую падарожную кніжку», аддае Скарыне.)
Скарына нечакана цалуе Вартаўніка.
С к а р ы н а ( усхвалявана ). Любы ты мой чалавеча!
В а р т а ў н і к ( адчужана, паступіўшы ад Скарыны ). А вось гэтага не трэба! Я табе не любы, і ты мне не сваяк. Мне далі - я прынёс... Скажуць адабраць - адбяру.
С к а р ы н а. Дык дзе ж яны... астатнія?!
В а р т аў н і к (паблажліва). Я да цябе не наймаўся пуп надрываць. Выйдзі і вазьмі. (Адчыняе дзверы.)
Скарына выходзіць пад наглядам Вартаўніка і вяртаецца а важкім клункам кніг, завязаных у посцілку. Кладзе яго на лаўку, развязвае рагі посцілкі, гладзіць
кнігі рукою, складае ў стос.
С к а р ы н а (вельмі пранікнёна ). Якую ж ты мне радасць прынёс, добры чалавек!
В а р т а ў н і к. А навошта табе столькі?..
С к а р ы н а. Мне не трэба. Я табе хацеў паказаць.
В а р т а ў нік. Навошта, калі я ў грамаце...
С к а р ы н а. Каб ты паверыў, што я не забойца, не бадзяга, не канакрад... што я не толькі чалавек сумленны, але і не дурны...
В а р т а ў н і к. А пры чым тут кнігі?
С к а р ы н а. Я зрабіў іх уласнымі рукамі. Сам, разумееш?
В а р т а ў н і к (збянтэжана). Як сам?!
С к а р ы н а. Ну, не адзін, вядома,- з сябрамі, з таварышамі...
В а р т а ў н і к. Дык ты мо і сам чытаць умееш?!.
С к а р ы н а. Я і пісаць яшчэ ўмею. (Смяецца)
В а р т а ў н і к. Акрамя смеху?..
С к а р ы н а. Магу паклясціся...
В а р т а ў н і к. Перахрысціся!
Скарына хрысціцца.
Я разумею, калёсы там зрабіць, хамут ці барану...А чаму гэта менавіта ты за кнігі ўзяўся?..
С к а р ы н а. А больш не было каму.