- Ну, ці ж ёсць у цябе розум! Навошта ж было сеч? Каму з гэтага карысць?

- Чорту лысаму! - сказаў Андрэй.

- Толькі ж чорту... Хіба іх агледзеў хто? - не адступалася жонка.

- Во дзе яны ў мяне сталі, камлюкі гэтыя! - сказаў Андрэй і паказаў рукой на горла. - Чалавека вось выгналі з-за іх, а ты...

- Дык ты вярнуў яго гэтым?

Андрэй не знайшоў што сказаць, маўчаў.

VII

Яшчэ больш заблытаўся Андрэй. Толькі цяпер ён пераканаўся, што кідаць камлюкі ў ваду была дурная выдумка. І праўда: ці вярнуў ён гэтым Максіма на службу? Ці вярнуў сабе спакой? І хіба можна адкупіцца ад сумлення тым, што ён пакідаў у ваду камлюкі? «Дурань я», - думаў Андрэй, трасучы карове трасянку. Ухадзіўшыся, Андрэй выйшаў на вуліцу. Вось ужо колькі дзён ён староніцца ад людзей і жыве толькі сам сабой, сваімі думкамі, што так моцна стамілі яго душу. У сяле, у тым месцы, дзе вуліца выходзіць да Нёмана, стаяла даўней старая карчма. Гэта карчма, бывала, бітком была набіта людзьмі. Сюды сходзіліся і ў радасці, і ў горы; тут была гарэлка, якая, як кажуць знайкі па часці выпіўкі, была і крапчэйшая, і таннейшая, і шмат прыямнейшая ад цяперашняй манаполькі. Па старой памяці сюды ўсё яшчэ цягнула сялян гэтае месца, дзе калісьці стаяла карчма, ад якой застаўся адзін толькі падмурак; тут стаялі яны, усунуўшы ў зубы цыбукі і схаваўшы рукі ў рукавы кажухоў, пад адкрытым небам. І гэтым разам былі тут мужчыны, і сярод іх ішла сур'ёзная гутарка. Андрэй стаяў здалёк адзін і не адважваўся падыходзіць бліжэй. Раптоўна ён задрыжаў: у гэтай кучцы сялян быў Максім Заруба. Андрэй быў павярнуўся, каб ісці назад, але яго цягнула нейкая сіла да гэтай кучкі. Патаптаўшыся момант на адным месцы, ён зноў павярнуў назад. Максім стаяў і штосьці гаварыў. Аб чым ён гаворыць? Андрэй не мог больш працівіцца жаданню ведаць, што гаворыць загублены ім чалавек, і падышоў. Яму здалося, што людзі глядзелі на яго так, як бы ведалі ўсю справу з дубком. Андрэй прывітаўся з сялянамі агульным «дзень добры», а Максіму працягнуў руку і нясмела сказаў:

- Здароў, Максім!

- Здароў, брат Андрэй! Ну, Андрэй, - сказаў Максім, - прымай, брат, у падсуседзі.

Сэрца ў Андрэя так і апала: няўжо Максім ведае, што ён, Андрэй, ссек дубок - чаму загаварыў аб падсуседстве? Не! Каб ведаў, то наўрад бы падаў яму руку, не толькі што звярнуўся б да яго з такой просьбай.

- Завошта ж, брат, цябе выдалілі? - спытаў замест адказу, нібы нічога не ведаючы, Андрэй.

- Тырчаў на дарозе пень, пакуль за яго не чапляліся, а сталі чапляцца - пню не ўтрымацца.

- Дык не за дубок адмовілі ад службы? - з жарам спытаўся Андрэй, і вочы яго прасвятліліся.

Максім нахмурыўся, як бы цень лёг на яго лоб.

- Скуль ты ведаеш аб дубку?

- Каму і ведаць, як не Андрэю, - пажартаваў Стаська Гук.

Андрэй замяшаўся, пабялеў і сказаў:

- Так гавораць.

Андрэй зірнуў на Максіма. За апошнія часы Максім асунуўся, пахудзеў. Вочы яго глыбока запалі. Відаць, многа горкіх думак, трывогі і клопату перамітусілася ў яго мазгах. І было з чаго: што злога ён зрабіў? За чыю віну паплаціўся? І куды дзецца цяпер? Андрэй, як злачынец, апусціў галаву. Момант, і ўвесь здрыгануўся, падняў галаву, акінуў усіх поглядам.

- Максім, братка! Гэта за мяне ты пакутуеш: гэта я ссек дубок! Рабі са мной, што хочаш. Бі, катуй мяне!

Усе змоўклі і пазіралі на Андрэя.

- Няхай будзе пракляты той час, калі я першы раз зірнуў на гэтае няшчаснае дрэва. За што цярпіш ты?

Максім горка ўсміхнуўся.

- Ты ссек дубок? Вось ніколі не спадзяваўся!.. Э! Цяпер ужо ўсё роўна. Табе можа і лягчэй, а мне - адзін чорт. Ды калі напраўду выйшла, то ты не такі ўжо вінаваты, як табе здаецца... О, каб я цябе злавіў у лесе, то быў бы другі рахунак. А цяпер твая споведзь паможа мне, як мёртваму кадзіла.

- Паможа, паможа! - закрычаў Андрэй. - Я пайду ў лясніцтва і раскажу ўсю праўду. Няхай мяне судзяць, няхай забяруць апошнюю карову, няхай пухнуць з голаду дзеці, не кажы толькі, што Андрэй цябе загубіў.

Андрэй крута і з сілай павярнуўся.

VIII

- Смейцеся, добрыя людзі: здурнеў зусім чалавек! - пачакаўшы з паўгадзіны, чуўся жаночы голас каля Андрэевай хаты.

Андрэй, апрануўшы кажух і ўзяўшы палку, выйшаў з двара на агароды, каб не ісці вуліцай, а жонка стаяла каля парога і адчытвала яго.

Андрэй маўчаў. Твар яго быў сур'ёзны, важны і спакойны.

- Вярніся, вярніся, Андрэй, - не ўнімалася жонка.

Андрэй не слухаў і сігаў далей, не азіраючыся.

- Што з ім сталася? Пагібелі сабе і дзецям шукае чалавек... Каб ты ногі паламаў, каб ты дарогі не бачыў! Вярні-і-ся!

Жонка яшчэ доўга плакала і галасіла, а Андрэй тым часам мінуў ужо сяло і выйшаў на дарогу. Вакол рассцілалася поле, голае, пустое, абабранае. Збоку пацягнуўся луг паабапал Нёмана. Там і сям стаялі парыжэлыя стагі. Далей перад Андрэем пачынаўся лес, праз які ішла дарога. А над усім гэтым вісела хмурнае неба, як кепска зааранае поле. На ўзгорках патыхаў халодны паўночны вецер, гразь сціскалася марозікам, пад нагамі цвярдзела. Гадзіны праз паўтары Андрэй быў у лясніцтве.

За сталом у канцылярыі сядзеў стары ляснічы. Гэта быў няўступчывы чалавек, з якім было цяжка дайсці да ладу.

Пераступіўшы парог канцылярыі, Андрэй нізка пакланіўся. Ляснічы кіўнуў галавой і зноў стаў пісаць. Потым павярнуў галаву да Андрэя. Пажаваўшы сківіцамі, пан запытаў:

- А што скажаш, чалавеча?

- Панок! - сказаў Андрэй і ўвесь падаўся наперад. - Дарэмна пакаралі Максіма Зарубу: я ўкраў дубок! Каб я не прыждаў, калі я са згоды Максіма высек гэты дубок.

Ляснічы, вытарашчыўшы вочы, пазіраў на Андрэя. Пажаваўшы сківіцамі - такі быў звычай у старога пана: жаваць сківіцамі перад тым, як гаварыць, - ён сказаў:

- А заўважай, небарача: ты, гаворыш, дуб высек?

- Я, я, паночку!

- Гм, то які ж бы ты быў гаспадар, каб не краў у лесе? - спытаў ляснічы.

- Панок, залаценькі! Даруй, панок, Максіму! Я вінаваты, штрафуйце, судзіце мяне. За што ж будзе нявінны чалавек цярпець?

- Табе Максім не сваяк?

- Не, панок, не свой.

- То, мусіць, ён цябе падгаварыў?

- Панок, грэх гаварыць гэта! Максім нічога не ведаў. Толькі сягоння пры людзях я прызнаўся яму, і сам сабою прыйшоў да пана. Даруй, паночак, Максіму. Няхай лепш мяне пан судзіць. Я вінаваты, і я павінен адпакутаваць.

- Ха-ха-ха! А заўважай, небарача: смешны ты чалавек. Вось жа не буду ні штрафаваць, ні ў суд падаваць, калі ты гэтага просіш. А Максіма не прыму, бо ён забіяка, разбойнік.

Доўга прасіў Андрэй ляснічага, але пан быў цвёрды і стаяў на сваім.

...Грудкі хмарак разгладзіліся, неба пабялела, і пасыпаў дробненькі сняжок, як Андрэй ішоў з лясніцтва. Усю дарогу разважаў Андрэй у сваіх думках. На душы яго стала спакайней як пасля кожнай буры. А снег усё падаў гусцей: зямля забялелася. Лес стаяў спакойны, толькі ўгары шумелі паціхеньку хваёвыя галінкі, як бы віталі першы сняжок. А можа яны шапталі што Андрэю, як шэпча маці, схіліўшыся над дзіцем, расказвалі сваёй мовай аб тым, што Андрэй сапраўды не такі вінаваты, як гэта крычыць яму кожную хвіліну чулае сумленне. Эх, лес! Колькі чаго давялося бачыць яму на сваім вяку. Многа ён ведае ўсяго! І каб Андрэй расчытаў яго гутарку, то зусім бы інакш пазіраў на свет.

І ўспомнілася Андрэю старая казка, якую даўно-даўно, у шчаслівыя гады яго дзяцінства, расказвала нябожчыца-бабка.

«Скінула неба на зямлю дзіўны клубок. Усіх карміў гэты клубок, і карміліся ім людзі, карміліся звяры, і птушкі, і розныя маленькія жывёлінкі, бо для ўсіх прызначыла яго неба. І ўсе жывіліся, і для ўсіх яго ставала. Пазайздросціў гэтаму злыдзень, і нямаведама дзе дзеўся дар неба. І цяжка стала жыць на свеце. Зямля пачала бяднець і спустошвацца. Дзе былі даўней шырокія рэкі, там засталіся цяпер ледзь значныя палоскі вады; дзе і зусім яна высахла - парабіліся пустэчы. Лясы сталі зводзіцца, развёўся бруд, што накінуўся на чалавека і стаў піць яго кроў. Зямля пачала кепска радзіць: пайшлі па свеце паморкі, паўстала сварка, калатня, бойка. Людзі сталі трывожныя, неспакойныя, усё чагось спадзяюцца, чагось шукаюць, да чагось прыслухоўваюцца. Само неба спахмурнела і адвярнула ад зямлі свой воблік».