Дурбуд, мусіць, і праўда пакрыўдзіўся на Ою: ён ішоў вельмі хутка, не звяртаючы на іх увагі, адно толькі бубніў сабе пад нос, але што, Радзім не мог разабраць, бо гаварыў туземец вельмі ціха.

Калі яны выйшлі на нейкую плошчу, дурбуд спыніўся, пачакаў, каб яны параўняліся з ім, а тады звярнуўся зноў жа да Оі:

— Дзяўчынка, я хачу табе паказаць, чым звычайна заканчваецца жыццёвая дарога для тых, хто не выслужыўся нават да Дурня Трэцяй Ступені.

Плошча была шырокая, прасторная. Пасярод яе ўжо стаяў якійсьці размаіты, нібы зводны, аркестр. Такія на зямлі звычайна іграюць на пахаваннях, — мусіць, і тут чакалася нейкае масавае мерапрыемства з музыкаю. Перад аркестрам узвышалася невялікая, зробленая, здаецца, назаўсёды, пляцоўка — хутчэй за ўсё для дырыжора. Яна была пакуль што пустая.

Народ паволі запаўняў плошчу. Бліжэй падышлі і яны. Неўзабаве сюды, аж да самага аркестра, пад'ехаў белы лімузін, з яго выйшаў нейкі чалавек і падышоў да музыкаў. Радзім прыгледзеўся да яго, і яму здалося, што чалавека ён ужо недзе бачыў. Падумаў, ці не той гэта важны начальнік, які сустрэў іх з Ояй за гарою, а потым на такой жа самай белай машыне падвёз да палаца.

Радзіму памроілася, што і той уважліва разглядае яго, тужачыся ўспомніць, дзе бачыў, а таму, пацягнуўшы Ою за руку, паспяшаўся схавацца за спіны людзей.

Усе раптам заварушыліся, пачалі азірацца, загулі:

— Вядуць! Вядуць!

Азірнуліся і яны. Да ўзвышэння двое дужых малайцоў у нейкай уніформе, апранутыя, як блізняты, вялі босага, бледнага тварам чалавека. Бледната здавалася яшчэ большай ад чорнага, строгага, нібы дырыжорскага фрака, у які быў апрануты чалавек.

Хутчэй за ўсё гэта і ёсць дырыжор, але Радзіму было незразумела, чаму ён босы, навошта яго сілаю, пад прымусам вядуць на гэту плошчу, да гэтага аркестра. Дырыжор упіраўся, што было яшчэ болей дзіўным: чаму яго вядуць, а ён не хоча, не ідзе сам?

Нейкія людзі прынеслі аднекуль высокі шост, уторкнулі яго ў дзірку на пляцоўцы, зробленую, здаецца, якраз для гэтага. І адразу, падпіхнуўшы на ўзвышэнне, пачалі прывязваць дырыжора да шаста.

Навошта яны яго прывязваюць? Толькі паспеў так падумаць, як тут жа, нібы ён падслухоўваў Радзімавы думкі, над ім нагнуўся дурбуд і зашаптаў:

— Ты памыляешся, калі думаеш, што будзеш прысутнічаць на канцэрце. Так у нас караюць смерцю. Караюць музыкай. І гэта не дырыжор, як табе здаецца, а асуджаны.

Тым часам дурбуды прывязалі чалавека ў фраку да шаста і самі адышліся.

І тут жа грымнуў аркестр. Ён іграў жахліва, нязладжана, сумбурна. Гэта была не музыка, а суцэльная какафонія. Без плаўнасці, без гармоніі: гукі то натыкаліся адзін на аднаго, заміналі адзін аднаму, то раптам заціхалі і тут жа выбухалі нечаканым, не да месца грукатам. Гучалі габоі, флейты, гармонікі, бубны, скрынкі, трубы… Божа мой, у якім жа несуладдзі паядноўваліся яны!

Назіраючы за аркестрам, Радзім раптам зразумеў, што ім усё ж нехта дырыжыруе. Зірнуў у той бок, куды глядзелі і музыкі, і зніякавеў: кіраваў аркестрам і праўда чалавек у чорным фраку, прывязаны да шаста!

Ён нецярпліва пераступаў босымі нагамі па памосце, падскокваў, ліхаманкава махаў рукамі. А ўсе яго рухі, кожны ўзмах рукі і выгіб цела лавілі аркестранты і стараліся як мага дакладней перадаць гукамі.

— Чаго ён танцуе? — спытаўся Радзім.

— Дык пад нагамі ж бляха, а яна гарачая, — адказаў дурбурд.

Так яно і было на самой справе: ахвяра дырыжыравала аркестрам! Яна сутаргава курчылася ў канвульсіях, а аркестранты ігралі яе пакуты.

— І дакуль яны будуць іграць? — спытаўся Радзім.

— Да самага канца.

— Што гэта значыць — да канца?

— Да яго смерці. Паступова рухі цішэюць, слабеюць, а разам з імі цішэе і сціхае музыка. З апошнім уздыхам чалавека замаўкае і аркестр. Але ж дурбуды ёсць дурбуды! Яны тут жа грымнуць на ўсю моц — аж сцены задрыжаць у суседніх дамах — марш «Радуйся!»

— Хадзем! — раздражнёна сказаў Радзім і першы пайшоў прэч з гэтай плошчы.

— А ты ведаеш, куды трэба ісці? У які бок? — пацікавіўся дурбуд, які рушыў услед за ім.

Радзім нічога яму не адказаў.

На вуліцы, за плошчаю было ўжо шмат людзей і ўсе яны цяпер ішлі ў адным кірунку — вядома, шыбавалі на аэрадром. Дарогу яму паказваць ужо не трэба было, таму ён не чакаў, калі дурбуд абгоніць яго і стане паперадзе — сам ішоў разам з усімі.

Праз нейкі час дурбуд усё ж дагнаў яго.

— Ну, цяпер убачыў, як мы жывём? Зразумеў? — зазіраючы яму ў вочы, спытаўся ён.

Радзім і на гэты раз прамаўчаў. Размашыста ішоў сярод іншых і думаў якраз пра тое ж.

Дурбудзія яго здзівіла і ўразіла. І чым больш ён разумеў яе жыццё, тым страшней яму рабілася: краіна сама сябе знішчае! Ён здагадваўся, што яна, відаць, ідзе па тым жа самым згубным шляху, які прайшлі перад ёю Зэмія, Талямалія, Жалезны Хаос. Яны ж таксама хутчэй за ўсё былі некалі вось такія квітнеючыя, а ў што ператварылі іх дурні: голая зямля, шэрая пустыня, горы мёртвага жалеза, дзе жыць можна толькі пад зямлёю ці ў штучных аазісах…

Гэта ж трэба дадумацца — яны абражаюцца, злуюцца, калі іх назавуць разумнымі, і радуюцца, калі ім прысвояць, да прыкладу, вельмі пашаноўнае тут званне — Ідыёт Першай Ступені.

— Слухай, хлопча, не крыўдзіся, я сур'ёзна гавару, — не адставаў ад яго ні на крок Разумны. — Паколькі яны прызналі цябе за Пляшывага, можа, і праўда не адмаўляйся. Вазьмі ўладу ў свае рукі і ратуй Дурбудзію. Хаця табе і браць нічога не трэба — уладу ж на дзяржсавеце заўтра яны самі ўручаць.

— А потым вернецца сапраўдны Пляшывы… Што тады будзе?

— Анічога не будзе. Проста арыштуеш яго, у турму пасадзіш. Скажаш, што самазванец.

— А народ?

— Народ «дур-ра» табе будзе крычаць.

Яны ішлі ў натоўпе, які цяпер вельмі пагусцеў, і нікога не баючыся гаварылі пра такія небяспечныя справы. Але іхняй размовы ніхто не чуў. Людзі ішлі радасныя і шчаслівыя, узбуджаныя і задаволеныя, яны жылі прадчуваннем свята, і гэтае свята — сустрэча з прэзідэнтам — было ўжо зусім блізка, а таму яны ні на кога не звярталі ўвагі, смяяліся і ажыўлена гаварылі самі.

— А ты ведаеш, што Дурыс Першы-калматы, які цяпер ляйчыць намі, пра нас за мяжою гаворыць? Што Дурбуды нягоднікі, тупіцы, мярзотнікі, што мы сволачы, падлюкі, гультаі, што мы не ўмеем працаваць, што мы брудныя і нікчэмныя.

— За мяжою? Пра свой народ? — не паверыў сваім вушам Радзім. — Які ён ні ёсць, але ж гэта свой народ. І прэзідэнты звычайна хваляць і абараняюць сваіх землякоў.

— А наш — ненавідзіць. Яны ж, — Разумны махнуў вакол сябе рукамі, нібы стараючыся захапіць у гэты круг як найболей людзей, — бягуць, спяшаюцца, каб не спазніцца, каб у час сустрэць свайго дарагога, усенародна абранага прэзідэнта.

Цяпер ужо людзі не ішлі, яны беглі трушком — відаць, самалёт павінен быў хутка прызямліцца.

Радзім бег разам з усімі, побач з Разумным. За імі спяшалася Оя.

Цяпер ужо натоўп бег зусім хутка, як кажуць, з усіх ног, людзі былі яшчэ больш узбуджаныя і шчаслівыя. Нарэшце яны зноў убачаць свайго дарагога і любімага правадыра!

— Такую зямлю спаскудзілі, сволачы, — нібы сам сабе гаварыў Разумны. — Такую зямлю…

— Дарэчы, а чаму вы не змагаецеся супраць усяго гэтага глупства?

— Я не змагаюся? Хлопча ты мой дарагі, ды я ж з турмы не вылажу. І вось зараз я на волі толькі таму, што твар змяніў. Але гэта часова. Думкі — не твар, не зменіш. Мяне высачылі саксупы і ідуць па следзе. Хутка арыштуюць…

— Дык чаму вы не сцеражэцеся, а ідзяце якраз туды, дзе вас могуць арыштаваць. Там жа, дзе сустракаюць прэзідэнта, заўсёды шмат саксупаў.

— А навошта сцерагчыся? Усё роўна, што я адзін зраблю? А іх жа, — Разумны зноў махнуў вакол сябе рукою, — ніхто ніколі ні ў чым не пераканае. Бачыш, якія яны шчаслівыя?

Ён крыху памаўчаў. Бег нейкі час, нічога не гаворачы, адно толькі загадкава ўсміхаўся. Затым, падбегшы зусім блізка да Радзіма, пачаў гаварыць яму як не на самае вуха — так, каб не чула нават Оя:

— А ведаеш, што іх больш за ўсё раздражняе. Не тое, што я хачу скінуць прэзідэнта, а тое, што я сцвярджаю, што ўсе мы жывём на звычайнай седаўцы. І аром на седаўцы, і дрэвы садзім на ёй, і чыгункі па ёй пракладаем… І ўсё на седаўцы. Я ім кажу пра гэта, а яны не вераць. Злуюцца. Абураюцца. Як? Наша цудоўная, квітнеючая краіна — і ўсяго толькі седаўка?! Таксама разумнік знайшоўся! У турму яго, згнаіць! І гнояць. А мы як жылі на седаўцы, так і будзем жыць. Незалежна ад таго, у турме я ці не. Бо і турма ж на седаўцы стаіць. Гэта ашаламіла Радзіма.