— Яны кажуць, каб вы зусім распрануліся. Трэба дакладна вызначыць ваш пол.

Падышлі да іх і астатнія жанчыны — яны былі тоўстыя, з вялікімі грудзямі, з ярка, нават вульгарна нафарбаванымі вуснамі. На тварах бялела пудра, кідаліся ў вочы густыя цені.

Жанчыны ўзяліся іх распранаць. Рукі іх былі не жаночыя — моцныя і шурпатыя. Тады ён заўважыў, што ўсе жанчыны чамусьці голяцца, — твары іх аж сінелі ад мужчынскай шчэці. І тут жа ўспомніў словы Разумнага: «Там усе жанчыны — мужчыны, а ўсе мужчыны — жанчыны».

Брытагаловыя падышлі бліжэй, прыдзірліва аглядалі іх, мацалі і ціскалі, а тыя, што іх распраналі, стаялі збоку і цярпліва чакалі далейшых загадаў.

Яны, усе трое, не хацелі разлучацца, прасіліся, каб іх пакінулі разам. Гэтая просьба выклікала ў брытагаловых спачатку здзіўленне, а затым гнеў і такое абурэнне што сасланыя не рады былі, што заікнуліся пра сваё жаданне.

Ою брытагаловыя жанчыны забралі да сябе — ім спадабалася яе хударлявасць. Па тым, як яны гаварылі з ёю, было відно, што гаспадыні Другога Паўшар'я прызналі дзяўчыну за сваю і адразу ж, як кажуць, надалі ёй роўныя з сабою правы: Оя ўжо зараз павінна была разам з імі вырашаць лёс мужчын, з якімі прыйшла сюды. Але зэмка, мусіць, яшчэ не зразумела гэтага, і таму жанчыны падзялілі іх без яе: дурбуда забрала адна з брытагаловых да сябе ў гарэм, а яго, Радзіма, аддалі ў пральню.

Але пра гэта ён даведаўся пазней. Спачатку яму ніхто не сказаў, дзе падзелася Оя, куды павялі дурбуда, куды вядуць яго. І толькі ў памяшканні, у якое яго ўпіхнулі і прыставілі да начовак, яму ўсё стала зразумела: чаны з бялізнаю, пара і вільготная духата, гафрыраваныя пральныя дошкі, аб якія да крыві сціраюць костачкі на пальцах мужчыны, мыючы жаночыя кофтачкі, трусікі ды начныя сарочкі.

Мужчыны тут былі не такія баязлівыя і прыніжаныя, як там, пры жанчынах — хоць і вусны ў іх былі нафарбаваныя, хоць і грудзі — жаночыя, усё ж яны па-мужчынску весяліліся і па-мужчынску смяяліся. І гаварылі на зразумелай мове — Радзім разумеў іх, яны разумелі яго.

— А чаму гэта вашы жанчыны так дзіўна гавораць? На якой мове? — спытаўся ён у суседа па пральнай дошцы.

— А ні на якой, — адказаў той. — Яны выдумалі сабе гэту мову.

— Як гэта — выдумалі?

— А так, выдумалі, ды і ўсё. Яны словы і чытаюць, і гавораць наадварот. Вось як цябе завуць? Радзім? Значыць, па-іхняму будзеш Міздар. Мяне завуць Цэр. А на іхняй мове я Рэц. Зразумеў?

— Паслухай, — пасля некаторага няёмкага маўчання, разумеючы, што робіцца недалікатным і выпытвае абы што, спытаўся нарэшце Радзім, — а чаму гэта ў вас, мужчын, такія вялікія, жаночыя грудзі?

— Раздаілі,— адным словам адказаў Рэц.

— Раздаілі? — жахнуўся хлопец. — Хто? Навошта?

— Жанчыны. Бачыш, у іх жа саміх грудзей няма. А дзяцей, якія хоць і рэдка, але ўсё ж раджаюцца тут, трэба каб нехта карміў. Вось мы і кормім.

— І ў вас ёсць малако? — вырачыў вочы Радзім.

— А як жа! Пачакай, пачакай, вось пажывеш троху, прывыкнеш, а тады і цябе раздояць. Што, ты думаеш, я заўсёды быў такі? Не! Напачатку я быў большы сухляк, чым ты. А цяпер, бачыш, каго з мяне зрабілі? Тут цэлая брыгада па раздойванню працуе. Ды што я табе расказваю! Хутка сам усё ўбачыш і зразумееш…

У пральню зайшла брытагаловая. Усе мужчыны змоўклі, уткнулі вочы ў тазікі, пральныя дошкі, у чаны, дзе кіпяцілася бялізна — зрабілі выгляд, што занятыя працаю. Але як толькі яна выйшла — была нядоўга: узяла, што трэба, і пайшла — зноў узняўся шум і гоман.

Рэц, які таксама нейкі час маўчаў, зноў загаварыў:

— А ведаеш, якія тут мужчыны ў пашане? Тыя, у каго самыя вялікія грудзі і тоўстыя седаўкі! А жанчыны — наадварот. Калі плоская-плоская, як дошка, — тады яна каралева прыгажосці…

— Ты раскажы яму, як тут адну Міскаю выбралі,— ад суседняга тазіка павярнуўся да Рэца чалавек з ярка-малінавымі вуснамі, але не даў таму ўставіць ніводнага слова, расказаў усё сам. — У яе зусім грудзей не было. Ну, яе тут на рукі. Носяць і радуюцца: ах, якая прыгажуня, ах, якая каралева! А потым разабраліся — дык гэта ж мужчына! У турму тую «каралеву» запёрлі. І цяпер яшчэ сядзіць.

— У нас так, — дадаў Рэц. — Усе жанчыны хочуць мець маленькія грудзі, але не ўсім удаецца іх зменшыць. А калі не ўдалося — значыць, і яны ўжо ніжэйшы гатунак, і з імі ніхто не лічыцца, і іх, як і нас, у пральні пасылаюць.

Рэц узяў з тазіка навалачку, намыліў яе, пацёр у руках, памаўчаў, затым аднымі вачамі паказаў:

— Бачыш вунь тую прачку, што працуе праз два тазікі ад цябе? Улева, улева зірні…

Радзім уважліва паглядзеў туды і не зразумеў, навошта яму паказваюць яе: прачка нічым не адрознівалася ад усіх астатніх.

— А гэта, разумееш, між нас, мужчын, сапраўдная жанчына. Дзівачка! Яна не захацела адмовіцца ад грудзей.

Жанчына і ў пральні была велічная, мела прыгожы стан і прыгожы бюст, які выгадна вылучаўся сярод аплыўшых фігур раздоеных мужчын. Яна была паглядная, чароўная — і праўда, навошта ёй псаваць сябе, каб усяго толькі стаць падобнай на гэтых бясполых брытагаловых дошак, якія правяць Другім Паўшар'ем.

— Затое вось і пакутуе між нас, — задумліва ўздыхнуў Рэц.

Прычоска ў яе была прыгожая і элегантная, не тое, што ў мужчын — нічога не паробіш, вопыт, жанчына ёсць жанчына! — і вусны яна фарбавала далікатна і з вялікім густам. Гэта адразу кідалася ў вочы нават тут, у тлуме, духаце і мыльных выпарэннях пральні.

— А ў нас нават мужчына ёсць, які застаўся мужчынам, — гледзячы ў сваю балею, пахваліўся Рэцаў сусед і патлумачыў: — Не раздоены.

— Я хачу яго пабачыць. Пакажыце, дзе ён?

— Не можам.

— Чаму?

— Ён у турме.

Пачуўшы пра гэта, Радзім вырашыў для сябе, што і сам не дасца на глум і здзек брыгаталовым. У пральні працаваць ён, канечне, будзе, бо нідзе не дзенешся, але рабіць з сябе жанчыну, фарбаваць вусны і гадаваць жаночыя грудзі не дазволіць. Няхай лепей і яго, як таго непакорнага мужнага мужчыну, садзяць у турму.

Радзім разумеў, што ўсё тое, што робіцца на Другім Паўшар'і, разлічана на самазабойства. Мужчына, колькі б яго ні раздойвалі, не народзіць дзіця. Ды і жанчына, якая пахваляецца, што яна — мужчына, таксама не для жыцця. Значыць, нехта свядома запланаваў іх на звод. Хто і навошта?

Ішлі дні за днямі. Усе яны былі занятыя працаю — ад цямна да цямна ў пральні, і толькі ночы аставаліся вольныя.

Начавалі ў стагах сена, што шчодра панастаўляны вакол пральні: іх, мусіць, і складалі тут толькі для начлегу.

Сена было свежае і духмянае, і Радзіму, народжанаму ў вёсцы, гэта падабалася — спаў ён у стагах як забіты.

Некалькі разоў асабіста да яго прыходзіла наглядчыца, маўчала, прыглядалася, але пакуль што нікуды не клікала, нічога ад яго не патрабавала.

Ён жа чакаў. Чакаў, калі і з яго пачнуць рабіць жанчыну.

І не прайшло і тыдня, як яго паклікалі. Вялі доўга. Пераходзілі вуліцы, чакалі на скрыжаваннях, прапускаючы транспарт, міналі плошчы. Нарэшце, спыніліся перад нейкім нязграбным будынкам, які звонку нічым асабліва не вылучаўся між іншымі,— быў абшарпаны і недагледжаны. Аднак усярэдзіне ўсё блішчэла і зіхацела. Чысціня і парадак зусім не адпавядалі знешняму выгляду, а далікатнасць і ўмеранасць ва ўсім гаварылі пра бездакорны густ таго, хто тут жыў. Праўда, яму здалося, што ўсюды завельмі многа розных вышываных дробязяў — яны, акуратненька разасланыя, ляжалі і на сталах, і на ложках, і на крэслах, — але гэтыя пелярушкі не заміналі агульнай чысціні і парадку, а наадварот падкрэслівалі іх.

Непрыемнае ўражанне на яго рабілі мужчыны, якія, здавалася, без усялякай патрэбы сноўдаліся па калідорах — усе нейкія ахайныя, дагледжаныя, не падобныя на раздоеных, але ўсё ж апранутыя з лёгкай жаночай вытанчанасцю — банцікі, каснічкі, кветачкі…

У пакоі ж, куды яго прывялі, усяго гэтага не было. Ён быў абстаўлены без усялякіх упрыгажэнняў, празмернасцяў, нават крыху аскетычна. У глыбіні пакоя, каля самага акна стаяла невялікая, акуратненькая канапа, а на ёй хтосьці сядзеў — здаецца, брытагаловая.