Вочы яе прывыклi да цемры, i Тэрэза на паваротцы дарогi пазнала ферму, нiзкiя пабудовы якой былi падобныя на вялiзных сонных жывёлiн. Тут некалi Анна заўсёды палохалася сабакi, якi кiдаўся пад колы яе веласiпеда. Крыху воддаль ад дарогi ў лагчыне рос алешнiк, дзе ў самыя спякотныя днi халадок асвяжаў расчырванелыя шчокi сябровак. Дзяўчынка на веласiпедзе, яе ўсмешка, белыя зубы, капялюшык ад сонца, дзiньканне веласiпеднага званка i радасны голас: "Глядзi! Я пускаю руль i еду без рук!" - усё гэта яшчэ захоўвае памяць... I гэта ўсё, што застаецца ад перажытага!... I гэта ўсё, ад чаго можа спачыць ушчэнт змучанае сэрца!..

I ў такт цоканню капытоў конiка, што бяжыць трушком, Тэрэза машынальна паўтарае: "Марнае маё жыццё - нiкчэмнае маё жыццё - адзiнота бязмерная мая няўцешная доля мая". Ах, ёсць адзiнае, што можа ўратаваць... Але хiба Бернар на гэта здольны?.. О, калi б ён сустрэў яе з адкрытымi абдымкамi i нiчога не пытаўся!.. О, калi б магла яна прытулiцца галавой да чалавека i адчуць яго жывое цяпло!..

Вось i той узгорак жытняга поля, дзе калiсьцi ў гарачы дзень сядзеў Жан Азеведа. А яна ж тады паверыла, што ёсць на свеце такое месца, дзе яна магла б расквiтнець, - сярод людзей, якiя зразумеюць яе, магчыма, будуць захапляцца ёю i дарыць ёй сваю любоў! Але адзiнота навалiлася на яе, як балячкi на пракажонага: "Нi для мяне, нi супраць мяне нiхто ўжо нiчога зрабiць не можа".

- А вунь i нашы насустрач iдуць.

Бальён нацягнуў лейцы. Два ценi наблiжалiся да фаэтона. Бернар - ён жа яшчэ зусiм слабы... А ўсё ж такi выйшаў сустракаць... Мусiць, хоча хутчэй пачуць, чым усё скончылася... Тэрэза высоўваецца з фаэтона i яшчэ здалёк крычыць: "Справа спынена!" А ў адказ гучыць сухая рэплiка: "Ды хiба магло быць iнакш!" Бернар дапамог цётцы Клары залезцi ў фаэтон, сам узяў лейцы, а Бальёну сказаў iсцi пехатой. Цётка Клара села памiж Бернарам i Тэрэзай. Давялося крычаць ёй у самае вуха, што ўсё абышлося добра i справа ўладзiлася (старая дагэтуль мела даволi цьмянае ўяўленне пра ўсю гэтую драму). Як звычайна, цётка пачала гаварыць, гаварыць без перадыху: "У iх толькi адна тактыка, - гнеўна паўтарала яна, - i цяпер зноў пачынаецца справа Дрэйфуса*. Паклёп - на гэта яны майстры! Ну што ж, паклёпнiчайце, але ведайце, што праўды не схаваеш. Сiлы ў iх хапае, i дарэмна рэспублiканцы перасталi трымаць вуха востра. Iм адно дай паблажку, i гэтыя смярдзючыя жывёлiны добрага чалавека з вантробамi з'ядуць..." Тэрэза з удзячнасцю слухала цётчыну гамонку: хоць на нейкi момант адцягвалася страшная, непазбежная размова з мужам...

* Судовая справа па несправядлiвым абвiнавачаннi ў шпiянажы на карысць Германii афiцэра французскага Генеральнага штаба Альфрэда Дрэйфуса (1859-1930). Нягледзячы на адсутнасць доказаў, ваенны суд прыгаварыў А.Дрэйфуса ў снежнi 1894 г. да пажыццёвай катаргi, але пад актыўным нацiскам перадавых рабочых, сацыялiстаў, прагрэсiўнай iнтэлiгенцыi ён быў памiлаваны (1899), а потым поўнасцю рэабiлiтаваны (1906 г.).

Потым цётка Клара, цяжка дыхаючы, падымалася па лесвiцы. У руках у яе быў падсвечнiк з запаленымi свечкамi:

- А вы што, яшчэ не будзеце класцiся? Тэрэза, ты ж, пэўна, стамiлася. Там мы пакiнулi табе талерку булёну i халодную курыцу.

Бернар i Тэрэза ўсё яшчэ стаялi ў прыхожай. Старая бачыла, як Бернар адчынiў дзверы ў гасцiную, прапусцiў наперад Тэрэзу i сам пайшоў следам. О, калi б яна не была глухая!.. Яна абавязкова цiхенька падышла б да дзвярэй i ўсё падслухала!.. А так нiхто i не думае яе асцерагацца: жывая, а нiбы замураваная... I ўсё ж цётка патушыла свечкi, вобмацкам спусцiлася на першы паверх i зiрнула ў замочную шчылiну: Бернар якраз перастаўляў лямпу. Яго ярка асветлены твар меў нейкi напалоханы i адначасна ўрачысты выгляд. Тэрэза сядзела спiной да дзвярэй. Яе палiто i капялюшык ляжалi на крэсле. Ад яе мокрых боцiкаў, што стаялi каля камiна, iшла пара. На iмгненне яна павярнулася тварам да мужа, i старая з радасцю ўбачыла, што Тэрэза ўсмiхаецца.

Так, Тэрэза ўсмiхалася. За тыя кароткiя хвiлiны, пакуль яна iшла побач з Бернарам ад канюшнi да дому, ёй раптам стала ясна, як трэба сябе паводзiць: адно толькi наблiжэнне гэтага чалавека ўшчэнт разбiла ўсялякую надзею, што ён выслухае, зразумее яе... Як мяняюцца ў разлуцы нашы ўяўленнi пра людзей, якiх мы добра ведаем! На працягу ўсёй гэтай паездкi яна падсвядома прымушала сябе ствараць у душы новы вобраз Бернара, здольнага зразумець цi хоць паспрабаваць зразумець... А ўбачыла яго такiм, якiм ён i быў у сапраўднасцi, - чалавекам, якi нiколi, нi разу ў жыццi не паставiць сябе на месца другога i не паспрабуе нават убачыць тое, што бачаць другiя... I ўвогуле, цi будзе ён яшчэ слухаць яе?.. Ён хадзiў узад-уперад па вялiкiм сырым пакоi. Пад яго нагамi патрэсквала падлога. На жонку не глянуў нi разу. Ён быў увесь заняты тым, што ўжо даўно абдумаў i што павiнна было вось-вось прагучаць. Зрэшты, Тэрэза таксама ўжо ведала, што яна зараз скажа яму. Самае простае выйсце - гэта тое, над якiм яны нiколi i не задумвалiся. Яна збiралася сказаць: "Я пайду, Бернар. Пра мяне не турбуйся. Калi хочаш, я пайду зараз жа i знiкну ў начным змроку. Нi лес, нi цемра мяне не палохаюць. Гэта мае старыя сябры. Я была створана па вобразу i падабенству гэтага бясплоднага чэзлага краю, дзе няма нiчога жывога, акрамя пералётных птушак ды дзiкоў. Можаш выкраслiць мяне са свайго жыцця. Спалi ўсе мае фатаграфii. Няхай мая дачка нiколi не пачуе iмя сваёй мацi. Няхай уся ваша сям'я лiчыць, што мяне i не было нiколi..."

I ўжо Тэрэза адкрыла рот. I ўжо з вуснаў зляцела:

- Дазволь мне знiкнуць, Бернар.

Пачуўшы яе голас, Бернар павярнуўся i кiнуўся да яе. На лобе ў яго набраклi жылы:

- Што?! Ты асмельваешся гаварыць пра нейкiя свае жаданнi? Даволi! Больш нi слова! Цяпер ты будзеш толькi слухаць i выконваць мае загады! Чуеш?!.

Ён гаварыў без запiнкi старанна абдуманымi фразамi. Ён абапёрся на камiн, дастаў з кiшэнi паперку i, час ад часу заглядваючы ў яе, сурова гаварыў, гаварыў... А Тэрэза яго ўжо не баялася. Ёй нават захацелася засмяяцца: якi ж ён усё-такi смешны! I навошта ён усё гэта дэкламуе, ды яшчэ з такiм вымаўленнем, з якога не смяюцца хiба што толькi ў Сэн-Клеры? Усё роўна яна паедзе. Навошта iграць гэтую трагедыю? Невялiкая бяда, калi б на аднаго дурня стала менш! Яна заўважае на белым лiстку паперы яго дрыготкiя пальцы, недагледжаныя пазногцi. Манжэтаў ён, безумоўна, не носiць. Ён з тых мужыкоў, на якiх пальцамi паказваюць, калi яны вылазяць са сваёй глушы. А жыццё iх нiякай карысцi не дае. Такiя не патрэбны нi справе, нi iдэi, нi людзям... Увогуле, мы толькi па прывычцы надаём такое вялiкае значэнне iснаванню чалавека. Рабесп'ер меў рацыю, дый Напалеон i iншыя... Бернар убачыў усмешку на твары ў жонкi i раз'юшана павысiў голас. Воляй-няволяй Тэрэзе даводзiцца слухаць: