Самае цiкавае было тое, што на абодвух працэсах усе трое сцвярджалi, што былi якраз у гэты час на эўразiйскай тэрыторыi. З патаемнага лётнiшча ў Канадзе яны вылецелi на сустрэчу, што мусiла адбыцца недзе ў Сiбiры, правялi нараду з сябрамi Эўразiйскага Генеральнага Штаба i выдалi iм важныя ваенныя сакрэты. Дата выразна адбiлася ў памяцi Ўiнстана, бо выпадкова супала з днём сонцавароту. Але гэта можна было праверыць па шматлiкiх iншых крынiцах. Заставалася толькi адна магчымая выснова: прызнаннi былi хлуснёй.

Вядома, само па сабе гэта не было нейкае адкрыццё. Нават тады Ўiнстан нi на хвiлiну не верыў, што пакараныя ў вынiку чыстак людзi сапраўды ўчынiлi злачынствы, у якiх iх абвiнавацiлi. Тут жа гаворка iшла пра вiдавочны доказ; ён трымаў у руках кавалак выкараненага мiнулага, як нейкую скамянелую костку, што трапiлася не ва ўласцiвым земляным пласце i таму абвяргала пэўную геалагiчную тэорыю. Калi б нейкiм чынам можна было апублiкаваць гэты дакумент i растлумачыць яго значэнне, гэтага б хапiла, каб разбiць Партыю на кавалачкi.

Ён спакойна працаваў далей. Як толькi ён убачыў здымак i зразумеў, што гэта значыла, ён накрыў выразку аркушам паперы. На шчасце, калi Ўiнстан разгарнуў выразку, яна была павернутая другiм бокам да тэлегляда.

Ён паклаў папку з паперамi на каленi i адсунуў крэсла назад, каб як мага болей аддалiцца ад тэлегляда. Захоўваць безуважны выраз твару было няцяжка, а адпаведным напружаннем волi можна было нават кантраляваць дыханне; але немагчыма было кантраляваць бiццё сэрца, а тэлегляд быў дастаткова адчувальны, каб гэта заўважыць. Прайшло, паводле яго падлiкаў, хвiлiн дзесяць, увесь гэты час яго мучыў страх, бо любы выпадак - напрыклад, нечаканы павеў ветру над сталом - мог бы яго выдаць. I толькi тады ён, нават не здымаючы аркуша, кiнуў выцiнку разам з iншым папяровым смеццем у дзiру памяцi. Праз хвiлiну яна ўжо напэўна ператварылася ў попел.

Гэта адбылося дзесяць-адзiнаццаць гадоў таму. Сёння ён, можа, i захаваў бы той здымак. Было дзiўна, што сам факт трымання яго ў руках яшчэ i сёння меў для яго значэнне, хоць i сам здымак, i падзея, якую ён адлюстроўваў, так далёка адстаялi ў часе. Цi ўлада Партыi над мiнулым не меншала, пытаўся ён у сябе, калi нейкi маленькi доказ, якi ўжо болей не iснаваў, прынамсi, некалi ўсё ж iснаваў?

Аднак сёння той здымак, нават калi б яго можна было аднавiць з попелу, напэўна ўжо не мог быць нiякiм доказам. Ужо тады, калi ён яго знайшоў, Акiянiя болей не ваявала з Эўразiяй, i такiм чынам усе тры забiтыя мусiлi б здрадзiць сваёй Бацькаўшчыне на карысць агентаў Усходазii. З таго часу стан рэчаў мяняўся ўжо колькi разоў, два цi тры, ён ужо не памятаў дакладна. Зусiм верагодна, што iх прызнаннi былi ўжо не раз перапiсаныя, аж пакуль першапачатковыя факты i даты перасталi мець найменшае значэнне. Мiнулае не проста зменьвалася, яно зменьвалася бесперапынна. Найболей, як нейкi кашмарны сон, яго прыгнятала тое, што ён нiколi не мог да канца ўсвядомiць, нашто ўвогуле рабiлася ўся гэтая велiзарная хлусня. Непасрэдная карысць фальшавання мiнулага была вiдавочная, але галоўная, асноўная прычына заставалася таямнiцай. Ён зноў узяў пяро i напiсаў:

Я разумею ЯК, я не разумею ЧАМУ.

Ён усё часцей пытаўся ў сябе, цi ён не звар'яцеў. Можа, вар'яты былi меншасцю, што складалася толькi з аднаго чалавека. Некалi знакам вар'яцтва было лiчыць, што Зямля круцiцца вакол Сонца, сёння ж лiчылася вар'яцтвам верыць, што мiнулае нязменнае. Можа, ён быў адзiны, хто ў гэта верыў, калi ж ён быў адзiны, дык ён i быў вар'ятам. Але думка пра тое, што, можа, ён вар'ят, непакоiла яго значна меней, чым боязь, што, можа, ён не мае рацыi.

Ён узяў у рукi падручнiк гiсторыi для дзяцей i пачаў разглядаць партрэт Вялiкага Брата на тытульным аркушы. Гiпнатычныя вочы нязводна глядзелi ў вочы Ўiнстана. Яго быццам прыгнятала нейкая гвалтоўная сiла, нешта ўваходзiла ў яго чэрап, свiдравала мозг, выганяла ўласныя перакананнi, амаль вымушала не давяраць болей сведчанням сваiх пачуццяў. Урэшце Партыя калi-небудзь абвесцiць, што двойчы два ёсць пяць, i ў гэта трэба будзе верыць. Раней цi пазней яны непазбежна гэта сцвердзяць: гэтага патрабавала ўся логiка iх пазiцыi. Партыйнай фiласофiяй практычна адмаўлялася не толькi вартасць практычнага досведу людзей, але ўвогуле наяўнасць дадзенай рэчаiснасцi. Найвялiкшай ерассю быў здаровы людскi розум. I самым жахлiвым было не тое, што яны забiвалi таго, хто думаў iнакш, а тое, што яны маглi мець рацыю. Бо сапраўды, цi можам мы быць пэўныя, што двойчы два чатыры? Або што закон прыцягнення слушны? Або што мiнулае нязменнае? Калi i мiнулае, i навакольны свет iснуюць толькi ў нашым уяўленнi, а само ўяўленне знаходзiцца пад пiльным кантролем - што тады?

Але ж не! Яго адвага, здавалася, узмоцнiлася сама па сабе. Ён мiжволi згадаў твар О'Браэна. З яшчэ большай пэўнасцю, чым раней, ён ведаў, што О'Браэн быў на яго баку. Ён пiсаў дзённiк для О'Браэна - ён пiсаў яго О'Браэну; гэта быў нiбы бясконцы лiст, якi нiхто нiколi не прачытае, якi, аднак, адрасаваны пэўнаму чалавеку i напiсаны з думкай пра яго.

Партыя патрабавала не верыць сваiм вачам i вушам. Гэта было яе галоўнае, самае iстотнае патрабаванне. Адвага пакiдала Ўiнстана, калi ён думаў пра гэтую велiзарную моц, што была нацэлена супраць яго, пра лёгкасць, з якой любы партыйны iнтэлектуал пад час якой-небудзь спрэчкi мог абвергнуць усе яго доказы, пра тыя мудрагелiстыя аргументы, якiя ён не здолеў бы нават зразумець, не тое што аспрэчыць. I ўсё ж ён меў рацыю! Не яны, а ён меў рацыю! Вiдавочнае, простае i сапраўднае неабходна абараняць. Элементарныя iсцiны сапраўдныя, за гэта ён мусiў трымацца! Матэрыяльны свет iснуе, i яго законы не мяняюцца. Камянi цвёрдыя, вада мокрая, кожны прадмет, выпушчаны з рук, падае ў кiрунку цэнтра Зямлi. Нiбы размаўляючы з О'Браэнам i высоўваючы нейкi важны закон, ён напiсаў:

Свабода - гэта свабода казаць, што двойчы два ёсць чатыры. Як толькi гэта будзе гарантавана, усё астатняе прыйдзе само па сабе.

8

Недзе з дна праходу пацягнула водарам смажанай кавы - сапраўднай кавы, не кавы "Перамога". Ўiнстан мiмаволi спынiўся. На нейкiя пару iмгненняў ён зноў апынуўся ў паўзабытым свеце дзяцiнства. Але раптам дзверы зачынiлiся, i водар абарваўся, так хутка i раптоўна, як спыненая на паўслове песня. Ён прайшоў некалькi кiламетраў па тратуары, i язва не давала яму спакою. Ужо другi раз за тры тыднi ён прапусцiў вечар у Доме Культуры: рызыкоўная неабачлiвасць, бо без нiякага сумнення ў Доме Культуры старанна адзначалася колькасць наведванняў. У прынцыпе, у сябры Партыi не было вольнага часу, i ён нiколi не быў адзiн, калi толькi не ў ложку. Меркавалася, што, калi ён не працуе, не есць або не спiць, ён мусiць браць удзел у якiм-небудзь мерапрыемстве калектыўнага адпачынку, i рабiць нешта такое, што магло б выдаць схiльнасць да адзiноты, хоць бы проста гуляць аднаму, было заўсёды трошкi небяспечна. У навамоўi iснавала слова самажыт, якое азначала iндывiдуалiзм i дзiвацтва. Але тым вечарам, калi ён выйшаў з Мiнiстэрства, пяшчотнасць красавiцкага паветра спакусiла яго. Неба ўпершыню за той год свяцiлася нейкiм цёплым блакiтам, i раптам доўгi, тлумны вечар у Доме Культуры, нудныя ўтомныя гульнi, лекцыi, балбатлiвае, падагрэтае джынам сяброўства здалiся яму невыноснымi. У нейкiм раптоўным парыве ён павярнуў ад аўтобуснага прыпынку ў другi бок i згубiўся ў лабiрынце лонданскiх вулак; спачатку ён пайшоў на поўдзень, пасля на ўсход, пасля на поўнач. Ён блукаў незнаёмымi вулiцамi, не зважаючы на напрамак.