Ўiнстан не мог з пэўнасцю прыгадаць час, калi б яго краiна не ваявала, але, з другога боку, у часы ягонага дзяцiнства мусiў быць даволi працяглы мiрны перыяд, бо адным з першых яго ўспамiнаў быў паветраны напад, якi, як здавалася, быў для ўсiх нечаканасцю. Можа, гэта было якраз тады, калi ўпала атамная бомба на Колчэстэр. Ён ужо не памятаў самога паветранага нападу, але прыгадваў, як моцна сцiскала бацькава рука ягоную, калi яны палахлiва беглi ўнiз, усё глыбей i глыбей, глыбока пад зямлю, спускаючыся па спiральных сходах, што рэхам адгукалiся пад нагамi, i ўрэшце яго ногi так стамiлiся, што ён пачаў енчыць, i яны прысталi, каб трошкi адпачыць. Мацi, як заўсёды павольная i задуменная, бегла даволi далёка ззаду. Яна несла сястрычку або, можа, толькi скрутак коўдраў - ён не памятаў, цi была ўжо тады сястрычка. Урэшце яны дабралiся да перапоўненага людзьмi памяшкання, у якiм ён пазнаў станцыю падземкi.

На выкладзенай плiткаю падлозе паўсюль скурчыўшыся сядзелi людзi, iншыя сядзелi, цесна скупiўшыся, на лавах каля сцен. Ўiнстан, мацi i бацька знайшлi месца на падлозе, побач з iмi на лаве сядзелi, шчыльна прытулiўшыся адно да аднаго, стары i старая. Стары быў апрануты ў добры цёмны гарнiтур, з-пад чорнага брыля тырчалi сiвыя валасы. Ягоны твар быў пунсовы, блакiтныя вочы поўныя слёз. Ад яго моцна пахла джынам, здавалася, што яго скура выдзяляла джын замест поту, i можна было падумаць, што нават слёзы, што кацiлiся з яго вачэй, былi чыстым джынам. Але нягледзячы на ап'янеласць, ён пакутаваў ад нейкага гора, сапраўднага i нясцерпнага. Сваiм дзiцячым розумам Ўiнстан адчуваў, што толькi што здарылася нешта жахлiвае, нешта недаравальнае, назаўжды непапраўнае. Яму нават здавалася, быццам ён ведае, што здарылася. Загiнуў нехта, каго гэты стары вельмi любiў, можа, яго маленькая ўнучка. Штохвiлiны стары ўзрушана казаў:

- Не трэба было iм верыць. Я ж заўсёды казаў, цi ж не так? Усё гэта з-за таго, што мы iм верылi. Я заўсёды казаў. Не трэба было верыць гэтым нягоднiкам.

Але якiм нягоднiкам не трэба было верыць, пра гэта Ўiнстан цяпер ужо не мог прыгадаць.

I якраз з таго часу вайна лiтаральна зрабiлася штодзённай з'явай, хоць, уласна кажучы, гэта ўжо была не заўсёды тая самая вайна. Калi ён быў малы, у самiм Лондане некалькi месяцаў iшлi зацятыя вулiчныя баi, пра некаторыя з iх ён яшчэ вельмi добра памятаў. Але дакладна прасачыць цяг гiстарычных падзей i сказаць, хто тады з кiм ваяваў, зрабiлася цалкам немагчыма, бо нiякiя пiсьмовыя дакументы, нiякая вусная традыцыя нiколi не згадвалi iншага стану рэчаў, чым той, што iснаваў цяпер. Так, напрыклад, у гэты момант, у 1984 годзе (калi цяпер i праўда быў 1984 год), Акiянiя была ў стане вайны з Эўразiяй i ў альянсе з Усходазiяй. Нi ў адным публiчным або прыватным паведамленнi нiколi не дапускалася, каб гэтыя тры дзяржавы былi калi-небудзь у нейкiх iншых адносiнах адна да аднае. У сапраўднасцi ж, i Ўiнстан добра гэта ведаў, усяго толькi чатыры гады таму Акiянiя ваявала з Усходазiяй i мела Эўразiю за саюзнiка. Але гэта быў толькi проблiск гiстарычнага ведання, якi быў магчымы толькi таму, што яго памяць не была як след кантраляваная. Афiцыйна ж нiякiх змен у камбiнацыi партнёраў i ворагаў нiколi не адбывалася. Акiянiя вяла вайну з Эўразiяй - значыць, Акiянiя ваявала з Эўразiяй заўсёды i ва ўсе часы. Цяперашнi вораг заўсёды быў увасабленнем зла, i з гэтага вынiкала, што ўсялякае пагадненне з iм у мiнулым або ў будучым было немагчымае.

Страшнейшым за ўсё было тое - дзесяцiтысячны раз адзначаў сабе Ўiнстан, балюча напружваючы плечы (яны рабiлi цяпер нахiлы тулавам - практыкаванне, што ўмацоўвае мышцы спiны), - страшнейшым за ўсё было тое, што ўсё гэта магло быць праўдай. Калi ўжо Партыя магла гэтак умешвацца ў мiнулае i сцвярджаць пра тую або iншую падзею, што яна нiколi не адбывалася, - цi не было гэта страшнейшым за катаваннi i смерць?

Партыя казала, што Акiянiя нiколi не была саюзнiкам Эўразii. Ён, Ўiнстан Смiт, ведаў, што Акiянiя не даўней як усяго чатыры гады таму была ў альянсе з Эўразiяй. Але дзе iснавала гэтае веданне? Толькi ў яго свядомасцi, якая ў хуткiм часе непазбежна расцярушыцца на пыл. I калi ўсе iншыя верылi ў ману, якую навязвала Партыя, калi ўсе пiсьмовыя запiсы падзей гучалi аднолькава, тады мана ўваходзiла ў гiсторыю i рабiлася праўдай. "Хто кантралюе мiнуўшчыну - той кантралюе будучыню, хто кантралюе цяпер - той кантралюе мiнуўшчыну", гучаў партыйны лозунг. I ўсё ж мiнуўшчына, якой бы зменлiвай ад прыроды яна нi была, нiколi не мянялася. Сённяшняя iсцiна была iсцiнай спрадвеку i назаўсёды. Гэта было вельмi проста. Патрэбная была толькi няспынная чарада перамог над уласнаю памяццю. Гэта называлася "кантроль рэчаiснасцi", або на навамоўi "двухдумства".

- Вольна! - гыркнула трэнерка ўжо трохi прыязней.

Ўiнстан апусцiў рукi i павольна набраў у лёгкiя паветра. Яго думкi блукалi ў заблытаным сусвеце двухдумства. Ведаць i не ведаць; быць упэўненым у сваёй праўдзiвасцi, расказваючы старанна збудаваную ману; адначасна падтрымлiваць два ўзаемавыключальныя меркаваннi, ведаць, што яны супярэчаць адно аднаму, i верыць у абодва; абвяргаць логiку логiкай; адкiдаць мараль, адначасна ёю прыкрываючыся; верыць, што дэмакратыя немагчымая i што Партыя, аднак, ёсць аплот дэмакратыi; забыцца на тое, на што цябе вымушаюць забыцца, каб пасля, калi будзе трэба, зноў успомнiць пра гэта, аднавiць забытае ў памяцi, а пасля зноў старанна забыцца; i перадусiм - выкарыстоўваць супраць ужытага прыёму той самы прыём. У гэтым была найвялiкшая хiтрасць: свядома прыкрывацца несвядомасцю i рабiць выгляд, што не заўважыў толькi што праведзенага табою сеансу гiпнозу. Нават каб зразумець слова "двухдумства", трэба было ўжыць двухдумства. Трэнерка зноў скамандавала "смiрна". - А зараз ну-тка паглядзiм, хто з нас можа дастаць пальцы на нагах! - вымавiла яна з падкрэсленай бадзёрасцю. - У поясе са-гнуцца! Раз - два! Раз - два!..

Ўiнстан ненавiдзеў гэтае практыкаванне, бо яно прычыняла нясцерпны боль у нагах ад пят да азадка i часта канчалася новым прыступам кашлю. Яго пакiнулi ўсе хоць колькi прыемныя думкi. Мiнуўшчына, падумаў ён, не толькi мянялася, яна проста знiшчалася. Бо як можна было пацвердзiць нават самыя вiдавочныя факты, калi пра iх не было нiякай iнфармацыi, акрамя сваiх успамiнаў? Ён паспрабаваў прыгадаць, у якiм годзе ён упершыню пачуў пра Вялiкага Брата. Яму здавалася, што гэта было ў 60-я гады, але ён не мог ведаць напэўна. Вядома ж, згодна з партыйным выкладам гiсторыi, Вялiкi Брат выступаў як правадыр i вартавы Рэвалюцыi ад самых яе вытокаў. Яго подзвiгi паступова адсоўвалiся назад у часе, пакуль не дасягнулi мiфiчнага свету саракавых i трыццатых гадоў, калi капiталiсты ў сваiх дзiвосных цылiндрычных капелюшах яшчэ ездзiлi па вулiцах Лондана ў сваiх блiскучых аўтамабiлях або экiпажах з бакавымi вокнамi. Нiхто не ведаў, колькi ў гэтай легендзе было праўды, а колькi прыдуманага. Ўiнстан не мог нават прыгадаць, калi ўпершыню з'явiлася на свет сама Партыя. Яму здавалася, што да 1960 года ён нiколi не чуў слова "Ангсоц", але, магчыма, яно ўжывалася i раней у сваёй старамоўнай форме - "Ангельскi Сацыялiзм". Усё расплывалася ў тумане. Але часам можна было заўважыць вiдавочную хлусню. Напрыклад, было няпраўдай - хоць гэта i сцвярджалася ў падручнiках гiсторыi Партыi, - што Партыя вынайшла самалёты. Ён помнiў, што бачыў самалёты яшчэ ў далёкiм маленстве. Але давесцi гэта было немагчыма. Не было нiякiх доказаў. Толькi аднойчы ў сваiм жыццi ён трымаў у сваiх руках вiдавочны дакументальны доказ фальсiфiкацыi гiсторыi. Гэта было тады, калi...