- Усё, што ёсць у гэтым доме, - ваша, - стрымана гаварыла яна. - Можаце запрашаць сюды каго захочаце. Замiнаць я вам не буду. Ды я i дома рэдка бываю...

Так яно i было. Увесь час мацi некуды спяшалася: то на вiнаграднiкi, то ў вiнныя скляпы, то на птушнiк, то ў пральню. Пасля абеду яна iшла ў свой пакойчык, каб трохi адпачыць. Калi яна часам заставала нас у гасцiнай, то заўсёды чырванела i прасiла прабачэння. Перад тым як зайсцi, яна асцярожна стукала ў дзверы, i мне давялося тлумачыць ёй, што рабiць гэтага не варта. Яна дайшла да таго, што прапанавала табе кiраваць гаспадаркай, але ты, дзякуй Богу, адмовiлася. Зрэшты, у цябе да гэтага не было нiякай ахвоты. Ты даволi памяркоўна ставiлася да мамы, старалася не сварыцца, не крыўдзiць яе, i яна плацiла табе глыбокай удзячнасцю. Дарэмна яна баялася, што ты разлучыш мяне з ёю. Я не шкадаваў ёй сыноўскай ласкi i клапацiўся пра яе яшчэ больш, чым да вяселля. Яна здуiўлялася, гледзячы, як мы з табой радуемся i бестурботна смяёмся: няўжо гэты шчаслiвы малады муж - яе сын?.. Той, што быў такiм суровым i замкнутым... "Значыць, - думала яна, - не змагла я падабраць да яго ключыка... Куды мне ўжо было... Нi адукацыi, нi выхавання... Добра, што хоць жонка цяпер робiць тое, што павiнна была зрабiць я..."

Помню, з якiм замiлаваннем глядзела яна на цябе, калi ты малявала цi iграла на пiянiна "Песню без слоў" Мендэльсона, абавязкова спатыкаючыся ў адным i тым жа месцы.

Бывала, да цябе прыязджалi сяброўкi. Ты нiколi не забывалася папярэдзiць iх:

- Зараз убачыце маю свякроў. Цiкавы экземпляр... Сапраўдная сельская арыстакратка. Раю паглядзець i запомнiць: больш такiх нiдзе ўжо не сустрэнеш...

Ты лiчыла, што ў мамы ёсць свае арыгiнальныя манеры i многа такту. Яна ўмела гаварыць са слугамi на мясцовым дыялекце, i ты паблажлiва адзначала, што яна цудоўна трымаецца з "простымi людзьмi". Па прывычцы ты паказвала сяброўкам стары дагератып, дзе мама ў пятнаццаць гадоў насiла яшчэ хустку. Ты нават вывучыла старадаўнюю народную песеньку пра дабрачыннасць сялянскiх сем'яў i выконвала яе перад сваiмi гасцямi. Якая ж ты была тады згаворлiвая, памяркоўная! Але мацярынства адкрыла тваю сапраўдную натуру...

Я ўсё збiваюся i нiяк не магу расказаць пра тую ноч. Было тады так душна, што мы нават не зачынялi акна, хоць ты i баялася кажаноў. На дварэ шапацела старая лiпа, а нам усё здавалася, што нехта дыхае ў кутку пакоя. Часам ад подыху ветру лiсце пачынала шумець так, нiбы iшоў моцны лiвень. У акне красаваўся маладзiк. Яго халоднае святло падала на падлогу, на крэслы, дзе ляжала наша адзенне. Нечакана ўсё сцiхла, i ты сказала: "Давай спаць. Трэба заснуць..." Але i ў сне не знаходзiлi мы спакою: прывiд невядомага мне Рудольфа блукаў па пакоi. Варта мне было толькi абняць цябе, як у тваiм сэрцы ўваскрасаў яго вобраз... Ты вызвалялася з маiх абдымкаў, але прывiд не знiкаў... Не хацеў я, баяўся пакутаваць. Так, мусiць, ужо створаны чалавек: бяда, гора, смерць - нiшто не перашкодзiць яму баранiць сваё шчасце... Я ведаў, што не трэба ў цябе нiчога распытвацца. Няхай яго iмя будзе вадзяной бурбалкай: мiльгне i лопне на паверхнi нашага жыцця... Забыцца... Забыцца, выкiнуць з памяцi гэтае iмя, бо гэта першы знак нашай бяды, гэта яд, i ад яго паратунку не будзе... I я маўчаў. Але ты, няшчасная, ты не магла насiць у сабе гэты ўспамiн пра няспраўджанае каханне, пра ашуканую, неспатоленую страсць... I дастаткова было, каб у мяне вырвалася пытанне: ды хто ж ён такi, гэты Рудольф? - як ты адразу загаварыла:

- Дарагi, мне варта было б сказаць табе сёе-тое яшчэ перад вяселлем... О, нiчога асаблiвага, супакойся!..

Ты гаварыла шэптам. Спяшалася. Табе трэба было выгаварыцца. I цемру пранiзвалi словы-стрэлы... Твая галава ўжо не ляжала ў мяне на плячы. Мы заставалiся ў пасцелi зусiм побач, а памiж намi ўжо была непраходная бездань.

Рудольф... Мацi яго была аўстрыйка, а бацька - француз, багаты фабрыкант... З Рудольфам ты пазнаёмiлася ў Эксе. Ты ездзiла туды з бабуляй. Было гэта якраз за год да нашай з табой сустрэчы ў Люшоне. Ён прыехаў з Кембрыджа. Якi ён быў з выгляду, ты не гаварыла, але я адразу намаляваў сабе яго партрэт: там былi ўсе прывабныя спакушальныя рысы, якiх сам я быў пазбаўлены... Месяц высвечваў маю вялiкую мужыцкую руку з нязграбнымi пальцамi i кароткiмi пазногцямi. Калi табе верыць, то нiчога благога вы тады не зрабiлi, хоць паводзiў ён сябе нiбыта не так далiкатна, як я. Не памятаю я дакладна тваiх прызнанняў. Дый навошта яны мне? Справа не ў гэтым. О, калi б ты яго не пакахала!.. Я, вядома, паступова супакоiўся б i дараваў бы табе гэты няўдалы раман, калi б з першага разу загiнула чысцiня нявiннага дзяўчацi. Але ўжо тады ў мяне ўзнiкла сумненне: "Не прайшло i года, а яна пасля такога вялiкага кахання пакахала мяне!.. Як жа так?.." I я ўвесь пахаладзеў. "Значыць, усё гэта фальш, - думаў я, - яна ўвесь час ашуквала мяне. I як жа гэта я ўбiў сабе ў галаву, што яна можа пакахаць мяне? Такiх, як я, нiхто не кахае!"

Яшчэ мiгцелi апошнiя перадсвiтальныя зоркi. Недзе ў садзе прачнуўся дрозд. Праз адчыненае акно павеяў ветрык, i мы адчулi яго прыемную свежасць. Здаецца, усё было, як i раней, у пару майго шчасця... Усяго якiх дзесяць хвiлiн назад яно яшчэ было са мной, шчасце, а цяпер я ўжо гавару: "У пару майго шчасця..." Я запытаўся:

- Ён не захацеў цябе браць замуж?

Гэта быў удар па тваiм самалюбстве. О, як ты пакрыўдзiлася, як зашыпела... Я, безумоўна, памыляўся. Усё было якраз наадварот. Рудольф вельмi кахаў цябе i палiчыў бы за вялiкi гонар мець жонку з сям'i Фандадэжаў. Але яго бацькi даведалiся, што абодва твае браты памерлi ў дзяцiнстве ад сухотаў. А паколькi ў Рудольфа здароўе было слабое, то яго бацькi i слухаць не хацелi пра такi шлюб.

Ты расказвала i расказвала i нават не падазравала, што губiш сваё i маё шчасце:

- Вось бачыш, дарагi, - такая ўжо мая доля: кахаць аднаго, а выйсцi замуж за другога. Ты ж ведаеш, мае бацькi страшэнна ганарлiвыя, i яны моцна пакрыўдзiлiся, калi шлюб мой з Рудольфам разладзiўся. Вось гэта i прынесла нам з табой шчасце. У такiх сем'ях, як наша, усе надаюць неверагоднае значэнне здароўю, асаблiва калi справа датычыць шлюбу. Мама перапалохалася, што ўвесь горад ведае, чаму Рудольф пакiнуў мяне, i цяпер нiхто не захоча мяне ўзяць. Кожны дзень яна толькi i паўтарала, што кукаваць мне да смерцi старой дзеўкай. Некалькi месяцаў не было мне жыцця ад маёй мацi. Як быццам мала сваёй бяды... Скончылася тым, што яна i бацьку ўгаварыла...