Аднойчы яго выклiкаў кум - так у лагеры называюць аператыўных упаўнаважаных НКУС. Яны сочаць за палiтычнымi настроямi зэкаў, вядуць следства, вярбуюць сексотаў. Кум сказаў Моцнаму: "Чаго ты, вумнiк, дабiваешся? Што ты шукаеш прыгод на свой лоб? Мала табе васьмi гадоў, дык дабавяць. Чатыры адседзеў, чатыры засталося. Вытрымаеш, сядзiш у канторы, кайлом не б'еш".

Паслухацца б Моцнаму гэтай хоць i пагрозлiвай, але разумнай парады. Дык не, упарты няўрымслiвы Моцны не змiрыўся, па-ранейшаму скардзiўся ва ўсе iнстанцыi, патрабуючы перагледзець яго справу. Пасылаў праз лагерную пошту, перадаваў тым, хто вызвалiўся i ехаў дамоў, каб кiнулi ў гарадскую паштовую скрынку. А вынiк быў адзiн - падстаў для перагляду справы не знаходзiлi.

Тады Моцны напiсаў лiст Берыi, наркому НКУС.

"Дарагi Лаўрэнцiй Паўлавiч, - такi быў тэкст лiста, - мяне трымаюць невiнаватага ўжо чатыры гады, загналi сюды без суда. Пры допытах мяне бiлi, мучылi, так i ў гестапа не мучаць людзей. Правiльна, што ката Яжова расстралялi. Iх, гэтых энкавэдыстаў-катаў, трэба расстраляць усiх. Яны забойцы, бандыты. Гэта яны забiлi мiльёны невiнаватых людзей i загналi ў лагеры столькi ж. Я таксама iх ахвяра. Прашу адмянiць пастанову асобай нарады i вызвалiць мяне..."

Вось такога прыблiзна зместу была яго заява Берыi.

Ах, Сямён Якаўлевiч, разумны чалавек, вучоны, кандыдат навук, якi ж ты наiўны! Так напiсаць пра НКУС - баявы атрад партыi, параўнаць энкавэдыстаў з гестапаўцамi, патрабаваць iх усiх расстраляць... Цi ж можна такое ляпнуць?!

Адказ прыйшоў хутка, намнога хутчэй, чым ад судоў, пракуратуры, Калiнiна. I не ў пiсьмовым выглядзе. Завёў яго да сябе кум i ўчынiў допыт.

- Ты што, мацi твая-перамацi, уражына праклятая, прастытутка, нашы органы i гестапа на адну дошку ставiш? Нас, слаўных чэкiстаў, патрабуеш расстраляць? Ты морда антысавецкая, шпiён, што заслужыў цяпер? Што? Дзевяць грамаў свiнцу. I палучыш. Дзяржава наша багата на свiнец, не пабяднее, калi табе адну кулю пусцяць у твой медны лоб.

- Кум той, - расказваў Сямён Якаўлевiч, - здаравенны буйвал, яму б малатком махаць, у забоi вугаль рубаць. Кулакi пудовыя. Дык ён, мяснiк, мяне пачаў душыць. Схопiць за горла i душыць, пакуль я страчу прытомнасць. Адпусцiць, я аддыхаюся, ён зноў душыць... Ён i загнаў мяне ў шызо. Сядзеў там месяц, а адтуль сюды, у брыгаду, кiнулi. Аформiлi новы на мяне матэрыял i паслалi ў тую ж асобую нараду. Вось цяпер чакаю прысуду.

- Могуць табе, пахан, i шлёпку даць, - выказаў яму спачуванне Лёха.

- Цiкава, - крутнуў галавой брыгадзiр. - Штосьцi не тое... Калi паслалi на асобую нараду, то чаму ж цябе выпусцiлi з шызо? Ты ж падследным лiчышся.

Моцны скрывiў ва ўсмешцы рот.

- А каб дарэмна не еў хлеб. У брыгадзе хоць кубiкi буду даваць.

Мы ўсе яму спачувалi, падкормлiвалi. Работнiк ён быў у першыя днi пасля шызо нулявы, пустое месца. Толькi i мог кiрку падняць i махнуць ёю. Норму яму брыгадзiр усё ж выстаўляў, каб той змог атрымоўваць поўную пайку. Тыднi праз два Моцны ўжо акрэп i нароўнi са мной ганяў тачку.

Спачувалi Сямёну Якаўлевiчу не толькi зэкi, але пранiкся да яго сiмпатыяй i стралок Ахмет. Вiдаць, таму, што праходзiў вайсковую службу ў тых месцах, дзе да арышту жыў Моцны. Яны часта i гаварылi пра той горад у Забайкаллi. I Ахмет гэтак жа, як i ўся брыгада, занепакоена чакаў, што ж прышле тая асобая нарада. Ахмет здружыўся i з брыгадай, ён часам увечары заходзiў у барак, слухаў нашы размовы, спрэчкi. Прыносiў курыва, якое яму выдавалi, бо сам не курыў.

У адзiн з прыходаў Ахмет пачаставаў Моцнага карамелькамi - поўным мяшэчкам. А Моцны падзялiўся ўжо i з намi тымi цукеркамi.

- Вы ўжо добры сталi на твар, - сказаў Ахмет Моцнаму. - Паправiлiся.

- Трохi паправiўся, - ахвотна падтрымаў з iм гаворку Моцны.

- Вызвалiцеся, дамоў паедзеце, горад ваш харошы.

- Калi асобая нарада не дабавiць.

- Усё адно трэба цярпець.

- Буду цярпець, у пельку ж не палезу. Я - чалавек бiты.

- А за аднаго бiтага даюць двух нябiтых, - сказаў Ахмет i засмяяўся.

- Ахмет, - улез у гаворку Лёха Мошкiн, - ты не так гаворыш. За бiтага даюць ад двух да пяцi годзiкаў. Дайшло?

Пасмяялiся ўсе, i асаблiва хохма гэта спадабалася Ахмету.

Той дзень, калi здарылася гiсторыя, з-за якой i напiсаны гэтыя ўспамiны, быў ужо цёплы, вясеннi. Сонца плавiла снег, ён пад яго цяплом асядаў з шоргатам, пакрываючыся кропелькамi поту. Знiклi белыя шапкi з валуноў i пнёў. З тайгi цягнула подыхам вясны - хвояй, карой i нечым неразгаданым, ледзь улоўным - заўсёдным пахам гэтай пары. Неба блiшчала яркай сiнню, i на схiле дня яго сiнь клалася на заснежаную зямлю.

У гэты прыгожы дзень працавалася неяк спорна, без таго гнятлiвага адчування цяжару няволi, якi трывала сядзiць у душы зэкаў. У час перадыху хто курыў, хто так сядзеў, а хто i драмаў. Моцны прылёг на дашчаны трап, па якiм ганялi тачкi, i падставiў сонцу i небу твар i шыю, агалiўшы яе.

- Госпадзi божа мой, - сказаў ён, глыбока ўздыхнуўшы, - дзякуй табе, што ты стварыў такi цудоўны свет, цудоўную прыроду, зямлю. Дзякуй.

- А за парадкi на зямлi таксама дзякаваць богу трэба? - падаў голас брыгадзiр. Ён сядзеў на тачцы, таксама падставiўшы твар сонцу i шырока расшпiлiўшы каўнер.

- Парадак людзi самi ўстанавiлi, - адказаў яму Моцны. - Тут не ад бога залежыць. Бяда, калi наводзiць парадак чалавек антымаральны, кат i дыктатар.

Размова наблiзiлася да небяспечнага кiрунку, таму брыгадзiр штурхнуў яе ў iншым напрамку, загаварыў пра вясну. Але гаворку Моцнага падтрымаў Лёха.

- Правiльна, Сямён Якаўлевiч, не бог, а людзi нас сюды загналi. А вы верыце ў бога?

- Бога я прыняў тут, у няволi. I веру ў замагiльнае жыццё. I ў замагiльны суд веру. Вось паўстануць там па клiку трубы архангела ўсе замучаныя, забiтыя i тыя, хто iх мучыў i забiваў. Суд i дасць кожнаму тое, што заслужыў пры жыццi на зямлi.

- Я, канечне, траплю ў кацёл з гарачай смалой, - сказаў Лёха, - а вас у рай пашлюць.

- Не ведаю, куды мяне пашлюць, а вось паглядзець бы, як тых катаў энкавэдыстаў будуць смажыць у смале. Я б сам iх засмажыў. - Ён сеў, схапiўся за галаву. - Божа мой, а чым усё-такi стукне мне па галаве АСО? Асобая нарада. А калi расстрэл?

Ён вельмi спалохаўся гэтай здагадкi, збялеў нават, знерухомеў, нiбы ўжо гэту кару яму аб'явiлi.

Чым стукнула АСО Моцнага, даведалiся ў той жа дзень. Прыехаў наш кум, лейтэнант, губасты i такi худзючы, што галiфэ яго здавалiся пустыя, i аб'явiў Моцнаму рашэнне АСО. Далi яму дзесяць гадоў i пачатак адбывання пакарання залiчылi з дня пасадкi ў шызо. Чатыры адбытыя гады прапалi, тэрмiн пацёк новы. Яму да ПШ прыбавiлi яшчэ адну абрэвiятуру, даўжэйшую на дзве лiтары - КРТД, што азначае контррэвалюцыйна-тэрарыстычная дзейнасць.