Вестку гэту, на дзiва, Сямён Якаўлевiч прыняў знешне спакойна. Выслухаў кума моўчкi, узяў кiрку i пачаў разбiваць грунт, таксама моўчкi.

Кум пайшоў, а Лёха, уражаны, здаецца, больш за Моцнага, пачаў абурацца i лаяцца.

- Жывадзёры, гнiды, на вяровачку б iх усiх павесiць. - Ён пхнуў што было сiлы нагой тачку. - Во яно АСО - дзве ручкi, адно калясо. Гэта ж яшчэ столькi дабавiць, гады!

Набiты Моцным грунт я пагрузiў у тачку, вывез у адвал. А Моцны ўсё ўбiваў i ўбiваў кiрку ў грунт, не прыпыняўся i тады, калi брыгада рабiла перакур. Я хацеў адабраць у яго кiрку, але брыгадзiр спынiў мяне, сказаў, каб не чапаў, няхай прыйдзе ў сябе.

У сябе ён не прыйшоў. Сабраўшы ўсе сiлы, загнаў кiрку ў зямлю да самага дрэўка, пакiнуў яе там ды яшчэ i нагой па ёй прыстукнуў.

- Усё, будзь ты праклятая, зямля. Я цябе не марозiў, не буду i калупаць. Брыгада, я пайшоў на волю.

Мы не зразумелi, пра якую гэта ён волю сказаў. А ён зняў рукавiцы, сунуў iх у кiшэню бушлата, узяў сваю торбачку, дзе былi пайка i мiска з лыжкай, зiрнуў на неба, сонца, перахрысцiўся - гэта мы ўбачылi ўпершыню - i пайшоў. Пайшоў па трасе па напрамку горада. Пакуль ён iшоў па дазволенай зоне, мы маўчалi. Але вось ён пераступiў тую мяжу, пераход цераз якую ўжо лiчыцца спробай уцёкаў.

- Сямён Якаўлевiч, - крыкнуў яму брыгадзiр, - куды? Вярнiся!

Той участак гранiцы ахоўваў Ахмет. Яшчэ калi Моцны падыходзiў да мяжы, Ахмет насцярожыўся, стаў у баявую паставу... А калi пераступiў мяжу, Ахмет накiраваў вiнтоўку на яго.

- Куды? Куды вы? Стой! - крыкнуў ён не пагрозлiва.

А Моцны iшоў ужо за мяжою, аддаляўся ад яе.

- Эй, стой! - Ахмет клацнуў затворам. - Стой, гавару, страляць буду!

Моцны iшоў не азiраючыся. Iшоў мерным ходам, спакойна, нiбы ён сапраўды быў ужо на волi. Глыбокiя сляды на снезе-цалiку цягнулiся ўслед яму i былi падобны на ланцуг, якi зэк Моцны размотваў з сябе.

- Эй, страляю зараз, стой! - крычаў Ахмет яму ўжо ўслед i двойчы цi тройчы прыкладваўся да стрэльбы, але не страляў.

Усё гэта бачыў другi ахоўнiк - таўсматы сяржант. Той быў па другi бок трасы i таксама насцярожыўся, ускiнуў вiнтоўку гатовы стрэлiць.

Калi Моцны адышоў ад дазволенай гранiцы ўжо крокаў трыццаць, Ахмет стрэлiў угору. Другi раз, як i належыць па iнструкцыi, павiнен стрэлiць у Моцнага.

- Стой!

Моцны iшоў, падставiўшы стралку спiну i патылiцу.

Тады Ахмет закрычаў ужо брыгадзiру:

- Брыгадзiр, даганяй, затрымай! А то заб'ю яго. Даганяй!

Брыгадзiр, Лёха i я пабеглi ўслед за Моцным. Мы беглi па яго глыбокiх слядах, умiнаючы iх яшчэ глыбей, уперадзе - Лёха, я - за iм, брыгадзiр, старэйшы за нас i з паламанымi рэбрамi, - ззаду. Беглi моўчкi, без крыку, каб не спужаць яго, каб не азiрнуўся i не джгануў ад нас. Лёха першы дагнаў Моцнага, стаў перад iм.

- Ты што, - закрычаў ён, - знарок пад кулю iдзеш? Жыць не хочаш, а на Ахмета хочаш смерць сваю ўзвалiць? - Размахнуўся, але ляпнуў па твары лёгка, хутчэй дэманстратыўна. - Ёўбала ты.

Мы ўзялi Моцнага за рукi i павялi на ўчастак. Ён не супрацiўляўся. Калi праходзiлi мiма Ахмета, то ўбачылi, як у таго дрыжалi губы. I рукi дрыжалi, антабка на вiнтоўцы ляскала.

- Ахмет, - сказаў яму брыгадзiр Iваноўскi, - дзякуй табе. Няхай дзецi твае будуць шчаслiвыя.

Ахмет у адказ усмiхнуўся жаласна i радасна, шчаслiвы ад таго, што вось жа не забiў чалавека, а павiнен быў забiць, не ўзяў на сябе чужую смерць.

Моцны ў той дзень больш працаваць не стаў, i мы яго не прымушалi. Ён сядзеў на зямлi на дошцы ў паставе бога Буды, няўцямны да ўсяго, глядзеў некуды паверх сопак, i што ён думаў у гэты час, бог адзiн ведае.

Старшы ахоўнiк-сяржант далажыў пра спробу Моцнага ўцячы, i яго зноў забралi ў шызо, а адтуль у калонiю з больш строгiм рэжымам. Думаю, што Моцны там не выжыў.

Ну а стралка Ахмета мы сталi яшчэ больш паважаць i хацелi, каб ён застаўся такiм жа нармальным хлопцам, каб не агрубела яго душа на такой службе, не змянiўся характар i не ператварыўся ён у сапраўднага вертухая.

"Госпадзi божа мой, - увесь час успамiнаўся балючы ўскрык Сямёна Якаўлевiча, - навошта ты дазволiў зрабiць такi на зямлi парадак, калi адзiн чалавек можа прычыняць смерць i гора мiльёнам? Навошта?"

САЛДАЦКI ЛIСТ

Мой мiнамётны ўзвод папоўнiўся двума салдатамi - Iванам Дробатам i Яраславам Бычыкам - летам сорак чацвёртага, калi былi вызвалены iх прыгранiчныя з Малдавiяй вёскi. Яраславу яшчэ i васемнаццаць не споўнiлася. А Дробату было ўжо за сорак, i яго, як самага старэйшага ў роце, мы называлi дзядзькам Iванам. Шчыры, непасрэдны Яраслаў адразу ж стаў любiмцам узвода. Па-хлапчукоўску нявопытны, неасцярожны Яраслаў часам паводзiў сябе неабдумана адчайна, што на вайне сярод салдат не ўхвалялася. Каб быў ён пад пастаянным наглядам, я ўзяў Яраслава да сябе ардынарцам.

Гаворка, аднак, пойдзе не пра Яраслава, якi шчаслiва скончыў вайну, а пра Iвана Дробата. Яго марудлiвасць, празмерны спакой - не паспяшаецца, не пабяжыць, дзе трэба, - мяне часам раздражнялi, i прыходзiлася, каб падагнаць, хрысцiць мацюком. Мужчына ён быў дужы, лёгка ўскiдваў сабе за спiну больш чым дваццацiкiлаграмовую плiту ды яшчэ браў пад пахi скрынку з мiнамi. Старанней за ўсiх байцоў узвода капаў яму для агнявых пазiцый мiнамётаў, акопы для схованкi на выпадак бамбёжак i артабстрэлаў.

Раней у армii Дробат не служыў па стану здароўя - быў трохi глухi. Мабiлiзацыя ў армiю ў сорак чацвёртым для яго была нечаканай, думалася, што i на гэты раз яна абмiне яго. На медыцынскiм аглядзе паказаўся зусiм глухiм, але яго назвалi сiмулянтам, у глухату не паверылi i залiчылi ў часць, не даўшы нават забегчы дамоў развiтацца з сям'ёй - жонкай, цешчай, маткай i пяцярыма дзецьмi. Вось так ён i апынуўся ў маiм узводзе трэцiм нумарам мiнамётнага разлiку. На гэтай пасадзе - насiць плiту i падносiць у час стральбы мiны чуйныя вушы не патрэбны.

Сялянская практычнасць Дробата вельмi прыйшлася на карысць узводу. Ён умеў адрамантаваць калёсы, колы, збрую i рабiў гэта з ахвотаю i ўмела. Знаходзiў i далучаў да ротнай гаспадаркi ўсё, што потым аказвалася патрэбным.

Ужо праз якi тыдзень мы ведалi амаль усё пра яго сям'ю, бо ён толькi i гаварыў аб сваiх дзецях, iншых родзiчах. Яго салдацкiя лiсты-трохкутнiкi амаль штодзень выпырхвалi з яго рук i ляцелi вестачкай дамоў. Дробат пiсаў i ўсiм родным адразу, i кожнаму паасобку, у тым лiку i самаму малому шасцiгадоваму Панасiку. Лiсты яго былi кароткiя i неслi, як кажуць, самую неабходную iнфармацыю: жывы, здаровы, рухаемся ўперад, ужо вызваляем мадзьяр, а там на чарзе i Аўстрыя. Пасылаў ён i пасылкi праз кожныя чатыры-пяць дзён. Так часта аднаму не дазвалялася слаць, але Дробат афармляў iх на iмя iншых салдат, якiм не было куды пасылаць. Усё iшло ў тыя пасылкi: адзенне, цацкi, iнструмент, нават посуд. Асаблiва цанiлiся тады iголкi для швейных машын i каменьчыкi для запальнiчак. На радзiме яны мелi вялiкi попыт. Дробату ўдалося раздабыць некалькi карабочкаў гэтай каштоўнасцi. "Жонка прадасць на рынку iголкi i дзецям нешта купiць", - хвалiўся ён.