- Грэшыш, грэшыш... Дасць бог, дабяруся да Смаленска, упрашу брата, каб пакараў ён разбойнiкаў. Колькi гадоў я дома не была...

- Цi хутка служба скончыцца? - спыталася дзяўчына. - У русiнаў такiя доўгiя службы.

- Наш абрад вiзантыйскi, урачысты, - сказала старая. - Я вось памяняла веру, а часам пакутую. А ты выйдзеш за княжыча, пяройдзеш у яго веру, мае грахi замалiць...

- Ах, пустая размова, цётка. Вы, русiны, легкаверныя. Ну хто вас ратаваць будзе, калi ўсе думаюць, што мы ў палоне ў летаў. Захопяць нас мечаносцы, горад спаляць...

- Не дай божа, не дай божа! Жахлiвы будзе гнеў караля Лешкi.

- Нам жа будзе ўсё роўна.

- Хто гэтая Магда? - спыталася Ганна. - Усе пра яе гавораць.

- Хутчэй за ўсё сваячка, можа, дачка польскага караля Лешкi Белага. I ехала ў Смаленск... Давайце паглядзiм, цi не ў царкве князь?

Перад расчыненымi дзвярыма сабора сядзелi калекi i жабракi.

Шар пранiк цераз сцяну сабора, i Ганне здалося, што яна адчувае пах свечак i ладану. Iшла служба. Змрочнае святло дрыжала за сшною свяшчэннiка ў вышытай залатой рызе.Яго павялiчаны цень пакалыхваўся, засцiлаючы фрэскi суровых чорнабародых старцаў, што глядзелi са сцен на людзей, якiя напоўнiлi невялiкi сабор.

Раман стаяў поруч з князем, наперадзе, яны былi амаль аднолькавага росту. Губы ў чарадзея ледзь варушылiся.

- Вароты слабыя, - цiха гаварыў ён князю. - Могуць не вытрымаць. Ведаеш?

Князь зморшчыўся:

- На вулiцах бiцца будзем, у лес уцячом.

- Не выйдзе. У iх на кожнага твайго дружыннiка пяць чалавек. Кальчужных. Ты ж ведаеш.

- Таму што тады лепш бы i не пачынаць. Прадумай яшчэ што. Агнём iх спалi.

- Не магу. Запас скончыўся.

- Ты купi.

- Няма дзе. Мне сера патрэбна. А па яе ехаць трэба далёка.

- Тады чаруй. Ты чарадзей.

- Чарамi не дапаможаш. Не чарадзей я.

- Калi не чарадзей, то чаму цябе ў Смаленску палiлi?

- Зайздросцiлi. Папы зайздросцiлi. I манахi. Думалi, што я золата раблю...

Абодва замаўчалi, прыслухоўваючыся да свяшчэннiка. Князь перахрысцiўся, потым зiрнуў на суседа.

- А што зоркi гавораць? Цi выстаiм, пакуль лiтва прыйдзе?

- Баюся, не дачакаемся. Ордэн наўрад цi будзе адкладваць штурм.

- Выстаiм, - сказаў князь. - Павiнны выстаяць. А ты думай. Найперш з табою расправяцца. Цi спадзяешся на старую дружбу?

- Няма ў мяне з iмi дружбы.

- Тады расправяцца. I яшчэ скажу. Ты на польскую князёўну вачэй не вылуплiвай. Не па табе тавар.

- Я з княжага роду, брат.

- А яна каралеўскай крывi.

- Я сваё месца ведаю, брат, - сказаў Раман.

- Хiтруеш. Ды бог з табою. Толькi не ўздумай бегчы. I чарадзейства не дапаможа. Яцвягаў за табою пашлю.

- Не пагражай, - сказаў Раман. - Мне пара iсцi.

- Ты куды? Поп не закончыў.

- Я Акiплешу на торг пасылаў. Чакае ён мяне. Працаваць трэба.

- Ну iдзi, толькi непрыкметна.

Раман павярнуўся i стаў асцярожна працiскацца назад. Князь паглядзеў услед. Ён усмiхнуўся, але ўсмешка была нядобрая. Раман знiк у змроку.

Кiн вывеў шар з сабора, i той завiс над цвiнтаром, дзе чакалi канца службы, курчылiся пад змрочным мокрым небам калекi i жабракi. Раман хутка выйшаў з прачыненых дзвярэй. Паглядзеў на плошчу. Там кульгаў блазан, прыцiскаючы да грудзей глiняную мiску i ружовы абпалены гаршчок.

- Цябе па смерць пасылаць, - сказаў Раман.

- Не бi мяне, дзядзечка, - заверашчаў блазан, выскаляючыся. - Госцi пазачынялi лаўкi - ворага чакаюць, прыйдзе немец, зноў гандляваць пачнуць. Што госцю? Мы на вiселiцу, а ён - весялiцца.

Раман шпарка пайшоў цераз плошчу. Блазан за iм, пакульгваючы, горбячыся. Мiнулi калодзеж, конавязь, павярнулi ў вузкi, дваiм не размiнуцца, завулак. У канцы яго, каля вала, у плоце былi нiзкiя вароты. Раман пастукаў тры разы кулаком. Адкрылася вочка. Потым павольна расчынiлiся дзверы. Там стаяў стражнiк у кароткай кальчузе, скураной шапцы i доўгiх портках. Ён адступiў убок, прапускаючы Рамана. Цесны двор, зарослы травою, некалькi валуноў, якiя ляжалi вакол выпаленай ямы... Раман на драўляных мастках перасек двор, падняўся на ганак прыземiстага дома з бярвенняў на падмурку. Адчынiў дзверы, тузануў за колца, якое было ўстаўлена льву ў мызу.

У святлiцы Раман шпурнуў плашч у рукi прыгожаму чарнаброваму хлопцу, якi падбег да яго.

- Ты чаго чакаеш? - спытаўся ён у блазна. Блазан паставiў на падлогу мiску, узяўся за клямку ў падлозе, пацягнуў на сябе века люка, адчынiўся лаз у падвал. Раман спусцiўся першы. За iм блазан i чарнабровы хлопец.

Сутарэнне было прасторнае, асвятлялася з акенцаў пад самаю столлю. На палiчках стаялi запаленыя каганцы з тлушчам. Агеньчыкi адлюстроўвалiся ад рэтортаў, слаёў з мутнага, грубага шкла, ад глiняных мiсак, медных сасудаў, злучаных металiчнымi i шклянымi трубкамi... У нiзкай з вялiкай пашчай печы гарэў агонь, каля яе стаяў голы да пояса жылiсты мужчына ў скураным фартуху. Пачуўшы крокi, ён аглянуўся.

- Студзi патроху, - сказаў Раман, зазiрнуўшы ў печ.

Блазан зiрнуў у печ з-пад локця чарадзея i сказаў:

- Даўно пара студзiць.

- Ведаем, - сказаў мужчына. У яго былi доўгiя вусы, чорныя, блiзка пасаджаныя вочы. Рэдкiя валасы спадалi на лоб, i ён увесь час адгортваў iх за вушы.

- Хутка ордэн на штурм пойдзе, - сказаў Раман.

- Астудзiць не паспеем, - адказаў той. - А шкада.

- Студзi, - сказаў Раман. - Невядома, як лёс паверне. У мяне няма сiлы каторы раз усё збiраць i будаваць.

- А ты, дзядзечка, епiскапу ў ногi пакланiся, - сказаў блазан. - Абяцай лёс даведацца, золата здабыць. Ён i пашкадуе.

- Нiкчэмнасць i ўбоства думкi, - сказаў Раман.

- Па-мойму, што ўбоства думкi, што яе празмернасць - усё бязглуздзiца, розумам чынiць - розуму не трэба, - сказаў блазан. Падышоў да доўгага стала, пералiў з адной шклянкi ў другую - пайшоў едкi дым.

Раман адмахнуўся, зморшчыўся. Жылiсты мужчына адступiў да печы.

- Ты што, - абурыўся Ранан. - Атравiць нас хочаш?

- А можа, так i трэба? Ты дзяўчыну пакахаў, а табе не дазволена, я шклянку пералiў, а мне не дазволена, князь епiскапу пярэчыць, а яму не дазволена. Вось бы вас усiх i адправiць на той свет?

- Маўчы, дурань, - сказаў Раман стомлена, - лепш бы прываротнага зелля накапаў, чым лайдачыць.

- Не, - крыкнуў блазан, падбягаючы да стала i задзiраючы галаву, каб зблiзку паглядзець на Рамана. - Не разумею цябе, дзядзечка, i разумны ты ў нас, i слаўны на ўсю Эўропу - навошта табе князёўна? Наша справа - берагчы горад, золата здабываць, месца знаць.

- Маўчы, смерд, - сказаў Раман. - Маё месца сярод каралёў i князёў. I паводле роду, i па ўладзе, i па розуме!

Хлопец глядзеў на Рамана.

- Зробленае, перадуманае не магу кiнуць. Ува мне вялiкiя тайны жывуць недагавораныя, недакончаныя. - Раман шырокiм жэстам абвёў сутарэнне.

- Значыць, так, - сказаў блазан, падскочыўшы, пасмейваючыся i размахваючы бутэлечкай, бессаромны i нахабны, - значыць, ты ад дзяўчыны адмаўляешся, дзядзечка, дзеля гэтых бутэлечак? Будзем дома сядзець, чарапкi берагчы. Пакуль ландмайстар з мячом не прыйдзе.

- Але як усё зберагчы, - прашаптаў Раман, абапёршыся кулаком на стол. Скажы, як выратаваць? Як адцягнуць час?

- Не атрымаецца, дзядзечка. Адзiн асёл хацеў з дзвюх кармушак жэрцi, як элiны казалi, ды з голаду здох, не прыдумаў, з якой пачаць.

Раман дастаў з палiчкi бутэлечку.

- Ты ўсё памятаеш?

- Калi дзяўчыне даць выпiць тры каплi, на край свету пойдзе. Дай сам адап'ю. Рамана палюблю, ногi яму цалаваць буду, замуж за яго пайду...

Хлопец зарагатаў i тут жа збянтэжыўся пад Раманавым позiркам.

- Хопiць, чортава насенне! - выбухнуў чарадзей. - Забыўся, што я цябе з гнiлой ямы выкупiў?

- Памятаю, дзядзечка, - сказаў блазан. - Ой як памятаю!

- Усё-такi ён падобны на малпу, - сказала Ганна. - На злосную малпу. У iм ёсць штосьцi здраднiцкае.

- Баярын! - сказаў жылiсты мужчына. - А што з вогненным гаршком рабiць?