- Гэта цяпер не патрэбна, Мажэй, - адказаў Раман.

- Ты казаў, што мяне пашлеш, - вымавiў Мажэй. - Божыя дваране ўвесь мой род выразалi. Не магу забыць. Ты абяцаў.

- Божа! - Раман сеў на лаву, стукнуўся локцямi аб стальнiцу, абхапiў галаву рукамi. - Глупства гэта ўсё, нiкчэмнасць!

- Шаноўны, - сказаў Мажэй з тупой настойлiвасцю, - ты абяцаў мне. Я пайду i заб'ю епiскапа.

- Няўжо не разумееш, - амаль крычаў Раман, - нiчым мы горад не выратуем! Не спалохаюцца яны, не адступяць, iх у пяць разоў больш, у iх сiла, ордэн. Эўропа, Магдэбург, папа... Конрад Мазавецкi iм войска дасць, дацкi кароль чакае не дачакаецца. Вы ж цёмныя, вам здаецца, што ўвесь свет вакол нашага гарадка сышоўся! Я i вежу палiць не хацеў... Вячка мяне прыцiснуў. Лепш змiрыцца, ордэну кроў не патрэбна, ордэн бы князю горад пакiнуў... Хiба вам крывi мала!

- Ты загаварыў iнакш, баярын, - сказаў Мажэй. - Я з табою заўсёды быў, таму што верыў. Можа, я iншых гарадоў не бачыў - нашыя жамойцкiя гарадкi па лясах раскiданы, але пакуль ордэн на нашай зямлi, мне не жыць. Мы ордэн не клiкалi.

- Змагацца таксама трэба з розумам, - стукнуў кулаком па стале Раман. Сёння ноччу яны на прыступ пойдуць. Возьмуць горад, могуць не злiтавацца. Калi мы паднiмем руку на Альберта - яны ўсiх нас выражуць. I дзяцей, i жанчын, i цябе, блазан, i мяне...

- Я заб'ю епiскапа, - сказаў Мажэй.

- А я, дзядзечка, - сказаў блазан, - з табою не згодны. Авечкi добрыя, а авечак ваўкi ядуць.

- Маўчы, раб! - узлаваўся Раман. - Я цябе дзесяты год кармлю i ратую ад бед. Калi б не я, цябе ўжо тройчы павесiлi б.

- Правiльна, дзядзечка, - раптам засмяяўся блазан. - Часам я глупства скажу, затое разумныя не здагадаюцца. Рабом я быў, рабом памру, затое сумленне мучыць не будзе.

- Чым балбатаць, лепей пайдзi да князёўны, - сказаў Раман жорстка. Дасi ёй прываротнага зелля. Так, каб старая не заўважыла.

- I гэта генiй, - уздыхнула Ганна.

- А што? - спытаўся Кiн.

- Верыць у прываротнае зелле...

- Чаму ж не? I ў дваццатым стагоддзi вераць.

- Iду, - сказаў блазан, - толькi ты да немцаў не збяжы.

- Заб'ю. Ты даўно гэтага заслугоўваеш.

- Заб'еш, ды не сёння. Сёння я яшчэ патрэбны. Толькi дарма ты епiскапа беражэш. Ён табе дзякуй не скажа.

Блазан падхапiў бутэлечку i лоўка ўскараскаўся наверх. Мажэй вярнуўся да печы, памяшаў там качаргою, доўга маўчаў. Раман прайшоўся па пакоi.

- Не, - сказаў ён сам сабе. - Усё не так. Як я змарыўся ад глупства чалавечага.

Хлопец прысеў каля сцяны на кукiшкi. Раман вярнуўся назад да стала.

- Можа, паглядзець за блазнам? - спыталася Ганна.

- Мне цяпер важней Раман, - сказаў Кiн.

- Падыдзi сюды, Глузд, - сказаў Раман, аглядаючыся.

Хлопец лёгка ўстаў, зрабiў крок i тут жа азiрнуўся.

Раман рэзка ўзняў галаву, паглядзеў туды ж. Ускочыў з-за стала. Мажэя ў пакоi не было. Раман тут жа кiнуўся за печку. Там былi нiзкiя масiўныя дзверы. Яны былi прачыненыя. - Глузд, куды глядзеў? Мажэй збег!

- Куды збег? - не зразумеў хлопец.

- Ён жа з гаршком збег. Ён жа епiскапа забiць хоча! - Раман штурхнуў дзверы, зазiрнуў усярэдзiну, ляпнуў сабе па баку, дзе вiсеў кароткi меч, выхапiў яго з ножнаў i знiк у праёме.

Хлопец застаўся звонку, заглянуў у ход, i Ганна ўбачыла, што яго спiна расце, запаўняе экран. Стала цёмна - шар працяў хлопца, пранёсся ў цемры, i яна здавалася бясконцай, як здаецца бясконцым чыгуначны тунель, а потым наступiў бэзавы дажджлiвы вечар. Яны былi на метраў сто ад крапаснога вала ў нiзiне, парослай хмызняком. Памiж нiзiнай i крэпасцю паволi ехалi верхам два нямецкiя ратнiкi, паглядваючы на гарадскую сцяну. На вуглавой вежы пагойдвалiся шлемы стражнiкаў.

Раптам у схiле нiзiны ўтварылася чорная дзiрка - адкiнулiся ўбок дзверы, укрытыя звонку дзёрнам. У дзвярах стаяў Раман. Ён уважлiва агледзеўся. Дождж памацнеў i мутнаю сеткаю засланяў яго твар. Нiкога не ўбачыўшы, Раман адступiў, зачынiўшы за сабою дзверы. Перад вачыма быў парослы хмызняком схiл. I нiякiх слядоў ад дзвярэй.

Кiн вярнуў шар у падвал, на iмгненне абагнаўшы Рамана.

Хлопец, якi так i стаяў у дзвярах падземнага хода, адляцеў убок - Раман адштурхнуў яго, кiнуўся да стала. Хлопец падышоў, спынiўся ззаду. Раман iрвануў да сябе лiст пергаменту i хутка пачаў пiсаць.

- Стукаюць, - сказаў Кiн. - Ганна, чуеш?

У дзверы стукалi.

Раман згарнуў лiст у трубку, падаў хлопцу.

Ганна зрабiла намаганне, каб вярнуцца ў дваццатае стагоддзе.

- Зачынi дзверы, - хуткiм шэптам сказаў Кiн. - I хоць памры, каб нiхто сюды не ўвайшоў. Мы не можам перапынiць працу. Праз паўгадзiны я адыходжу ў мiнулае.

- Ёсць, капiтан, - сказала Ганна таксама шэптам. Каля дзвярэй яна аглянулася. Кiн сачыў за шарам, Жуль - за прыборамi. Яны спадзявалiся на Ганну. Хлопец Глузд узяў трубку пергаменту, слухаў, што гаварыў яму Раман.

За дзвярыма стаяў дзед Генадзь. Гэтага Ганна i баялася.

- Ты чаго замыкаешся? - сказаў ён. - Па тэлевiзары французскi фiльм паказваюць пра сярэдневяковае жыццё. Я па цябе.

- Ой, у мяне галава балiць! - сказала Ганна. - Зусiм не магу з хаты выйсцi. Легла ўжо.

- Як легла, - здзiвiўся Генадзь. - Паветра ў нас свежае, ад яго i балiць. Хочаш, гарчычнiкi пастаўлю?

- Ды я ж не прастудзiлася. У мяне галава балiць, стамiлася.

- А можа, па чарачцы? - спытаўся дзед Генадзь.

Ганна не магла ўпусцiць дзеда ў сенi, дзе на падлозе былi вiдаць сляды Жулевай працы.

- Не, дзякуй, не хочацца.

- Ну тады я пайшоў, - сказаў дзед, не робячы нi кроку. - А то французскi фiльм пачынаецца. А гэтыя не вярталiся? Рэстаўратары?

- Не, яны ўжо на станцыю паехалi.

- А "газiка" такi спачатку не было, а потым узяўся. Дзiва. Тут хiба "газiк" пройдзе?

- Яны з пагорка прыехалi.

- Я i кажу, што не праедзе. Але людзi прыемныя,

адукаваныя. Вывучаюць нашае мiнулае.

- Я пайду лягу. Можна?

- Iдзi, вядома, хiба я трымаю, а то фiльм пачынаецца. Калi хочаш, то прыходзь, я глядзець буду.

Нарэшце дзед пайшоў. Ганна не стала чакаць, пакуль ён мiне веснiчкi, кiнулася назад у халодную святлiцу. За час яе адсутнасцi сцэна ў шары памянялася. Яна ўяўляла сабой верхнi паверх церама, у кутнiм пакоi была толькi польская князёўна Магда. Ганна не адразу ўбачыла, што на падлозе, склаўшы накрыж ногi, сядзiць блазан.

- Я чула шум, - сказала Магда. - Пачаўся прыступ?

- А што iм рабiць? Прыйшлi на абед, значыць, лыжку падавай. А калi талерка пустая ды яны галодныя...

- Ты дзе навучыўся польскай мове, дурань?

- Жыццё прымусiла. Сёння тут, а заўтра там, - ухмыльнуўся блазан.

- Гэта праўда, што твой гаспадар спалiў ордэнскую вежу?

- Ён i дзесяць вежаў спалiць можа. Было б што палiць.

- Ён чарадзей?

- А што вам, бабам, да чарадзеяў? Дзе горача - туды пальчыкi цягнеце. Апечацеся.

- Скрозь агонь, - сказала князёўна. Яна раптам падышла да блазна, села побач з iм на дыван. I Ганна зразумела, што князёўна вельмi маладая, ёй гадоў васемнаццаць.

- Я ў Смаленск ехаць не хацела, - сказала яна. - У мяне дома кацяня засталося.

- Чорнае? - спытаўся блазан.

- Шэрае, такое пушыстае. I ласкавае. А потым нас леты захапiлi. Пана Тадэвуша забiлi. Чаму яны на нас напалi?

- Баярын кажа, што iх немцы паслалi.

- Мой бацька лiст епiскапу пiсаў. Мы ж не ў дзiкiх мясцiнах жывём. А ў Смаленску сцены моцныя?

- Смаленск нiхто не зачэпiць. Смаленск - вялiкi горад, - сказаў блазан. - Нас з баярынам Раманам адтуль так гналi, што мы нават паперы забраць не паспелi. I друкарскi варштат наш спалiлi.

- Якi варштат?

- Каб малiтвы друкаваць.

- Баярын Раман з д'яблам знаецца?

- Куды яму! Калi б д'ябал за яго быў, хiба ён дапусцiў бы, каб манахi нас у Смаленску папалiлi?

- Д'ябал хiтры, - сказала князёўна.

- Не без таго, - сказаў блазан. - Любы табе наш баярын?