Першыя спробы кантакту адбывалiся з дапамогай спецыяльных электронных апаратаў, якiя трансфармуюць iмпульсы, што пасылаюцца ў абодва напрамкi. Сам Акiян пры гэтым браў актыўны ўдзел у выпрацоўцы такiх апаратаў. Але ўсё гэта адбывалася ўсляпую. Што значыла «браў удзел у выпрацоўцы»? Акiян мадыфiкаваў пэўныя элементы апушчаных у яго прыбораў, у вынiку чаго змянялiся рытмы разрадаў, якiя запiсвалiся, апараты для рэгiстравання адзначалi мiрыяды сiгналаў, што нагадвалi абрыўкi найскладанейшых матэматычных аперацый, але што ўсё гэта азначала? Мо гэта былi звесткi пра часовае ўзбуджэнне Акiяна? А мо гэта iмпульсы, якiя дзесьцi далёка, за тысячы мiль ад даследнiкаў, нараджалiся яго вялiзнымi ўтварэннямi? А мо перакладзеныя на незразумелую электронную мову адлюстраваннi спрадвечных iсцiн гэтага Акiяна? Або яго творы мастацтва? Хто гэта мог ведаць, калi немагчыма было атрымаць адну i тую ж рэакцыю на раздражняльнiк? Калi Акiян адгукаўся то выбухам iмпульсаў, якiя ледзь не разносiлi на кавалкi апаратуру, то глухiм маўчаннем? Калi нiводзiн дослед нельга было паўтарыць? Увесь час здавалася, што мы вось-вось расшыфруем няспынна нарастаючую лавiну запiсаў, i спецыяльна для вывучэння гэтай iнфармацыi стваралiся электронныя машыны такой магутнасцi, якой не патрабавала дасюль вырашэнне нiводнай праблемы. Сапраўды, некаторыя вынiкi ўдалося атрымаць. Акiян — крынiца электронных, магнiтных, гравiтацыйных iмпульсаў гаварыў быццам на матэматычнай мове; пэўныя выбухi яго разрадаў можна было класiфiкаваць, выкарыстоўваючы найбольш абстрактныя раздзелы зямной матэматыкi, тэорыю множнасцi; там з’яўлялiся гамолагi структур, вядомых у той галiне фiзiкi, якая займаецца пытаннямi ўзаемаадносiн энергii i матэрыi, канечных i бесканечных велiчынь, часцiц i палёў — усё гэта схiляла вучоных да высновы, што яны маюць перад сабой пачвару, якая мыслiць, нешта накшталт протаплазматычнага мора-мозгу, якое шматразова разраслося i абвiло ўсю планету i якое бавiць час у нябачных па сваёй шырынi тэарэтычных развагах пра сутнасць Сусвету, а нашыя апараты ловяць толькi нязначныя, выпадкова падслуханыя абрыўкi гэтага спрадвечнага, глыбiннага, даўжэзнага маналога, якi пераўзыходзiць усялякую мажлiвасць нашага разумення.

Такая думка матэматыкаў. Iхнiя гiпотэзы былi акрэслены аднымi як грэбаванне чалавечымi магчымасцямi, як пакланенне нечаму, чаго мы яшчэ не разумеем, але што дае падставы сказаць пра аднаўленне старадаўняй дактрыны «Ignоrаmus еt ignоrаbimus» [1]; другiя ж лiчылi, што ўсё гэта шкодныя i бясплодныя байкi, што ў гiпотэзах матэматыкаў праяўляецца мiфалогiя нашых дзён, якая бачыць у вялiзным мозгу, усё адно — электронным або плазматычным, вышэйшую мэту iснавання, суму быцця.

А яшчэ некаторыя… Зрэшты, даследнiкаў i пунктаў погляду было бясконцае мноства. Але акрамя пошукаў кантакту iснавалi i iншыя галiны салярыстыкi, дзе спецыялiзацыя стала гэткай вузкай, асаблiва за апошнюю чвэртку веку, што салярыст-кiбернетык i салярыст-сiметрыядолаг з цяжкасцю разумелi адзiн аднаго. «Як жа вы дамовiцеся з Акiянам, калi адзiн з адным дамовiцца не можаце?» неяк жартам спытаўся Вейбеке, якi ў час маiх студэнцкiх гадоў з’яўляўся дырэктарам Iнстытута; у гэтым жарце было шмат праўды.

Акiян невыпадкова быў аднесены да класа метаморфных. Яго рухомая паверхня магла даваць пачатак сама розным формам, зусiм не падобным на зямныя, прычым мэтанакiраванасць — адаптацыйная, пазнавальная або якая-небудзь iншая — гэтых часам бурных вывяржэнняў плазматычнай «творчасцi» заставалася абсалютнай загадкай.

Ставячы на палiцу том, гэткi цяжкi, што мне давялося падтрымлiваць яго абедзвюма рукамi, я падумаў, што нашыя звесткi пра Салярыс, якiя запаўняюць бiблiятэкi, з’яўляюцца непатрэбным баластам i трэсянкай фактаў, а мы знаходзiмся на тым самым месцы, як i семдзесят восем гадоў таму, калi толькi пачыналi збiраць факты. Зрэшты, сiтуацыя цяпер значна горшая, бо ўся праца гэтых гадоў аказалася марнай.

Тое, што мы ведалi дакладна, складалася толькi з адмоўных меркаванняў. Акiян не карыстаўся паслугамi машын i не будаваў iх, хоць у пэўных акалiчнасцях выяўляў здольнасцi да гэтага, калi капiраваў часткi апушчанай у яго апаратуры, але рабiў гэта толькi на першым i другiм годзе даследчай працы; пасля ён iгнараваў усе паўторныя доследы, нiбыта страцiў да нашых прыбораў i вырабаў (а мо i да нас самiх…) усялякi iнтарэс. Акiян не валодаў — я працягваю пералiчваць нашы «адмоўныя звесткi» — нi нервовай сiстэмай, нi клеткамi, нi структурай, якая нагадвала бялковую; ён не заўсёды рэагаваў на раздражняльнiкi, нават на сама моцныя (так, напрыклад, ён цалкам «праiгнараваў» катастрофу дапаможнага ракетнага карабля другой экспедыцыi Гiзэ, якi ўпаў з вышынi трыста кiламетраў на паверхню планеты i знiшчыў ядзерным выбухам сваiх атамных рэактараў плазму ў радыусе паўтары мiлi).

Паступова ў навуковым асяроддзi «справа Салярыс» стала гучаць як «безнадзейная справа», а сярод вучоных, якiя кiравалi Iнстытутам, у апошнiя гады чулiся патрабаваннi ўрэзаць датацыi на далейшыя даследаваннi. Пра лiквiдацыю Станцыi наогул нiхто яшчэ не асмельваўся гаварыць; гэта было б яўным прызнаннем паражэння. Зрэшты, сёй-той у прыватных гаворках адзначаў: усё, што нам патрэбна, гэта мажлiвасць «ганаровага» выйсця з «аферы Салярыс».

Аднак для многiх, асаблiва для моладзi, «афера» паступова станавiлася нечым накшталт пробнага каменя ўласнай вартасцi. «Па сутнасцi, — казалi яны, справа не ў адгадцы салярыснай цывiлiзацыi, а ў нас самiх, у мажлiвасцях чалавечага пазнання».

Адзiн час быў папулярны погляд (яго настойлiва распаўсюджвалi газеты), што Акiян, якi мыслiць i якi абмывае ўсю Салярыс, з’яўляецца вялiзным мозгам, апярэдзiўшым у сваiм развiццi нашу цывiлiзацыю на мiльёны гадоў, што гэта нейкi «касмiчны ёг», мудрэц, спраўджанае ўсёведанне, што ён ужо даўно ўсвядомiў марнасць усялякага дзеяння i таму сустракае нас поўным маўчаннем. Але гэта была няпраўда, бо жывы Акiян дзейнiчаў, ды яшчэ як! — праўда, ён дзейнiчае iнакш, чым уяўляюць сабе людзi; ён не будуе нi мастоў, нi гарадоў, нi лятальных апаратаў, не спрабуе нi перамагчы, нi пераадолець прастору (тыя, хто любой цаной iмкнуўся даказаць перавагу чалавека, бачылi ў гэтым нашу бязмежную перавагу), ён заняты тысячаразовымi пераўтварэннямi — «анталагiчным аўтаметамарфозам»; вучоных тэрмiнаў не бракавала на старонках салярыстычных прац! Аднак жа, з другога боку, чалавеку, якi пачне скрупулёзна вывучаць усе мажлiвыя звесткi пра Салярыс, цяжка пазбавiцца ад уражання, што перад iм толькi рэшткi iнтэлектуальных збудаванняў, магчыма, i генiяльных, але без ладу i складу змешаных з пладамi глупства, якое знаходзiлася ўжо на мяжы вар’яцтва. Таму насуперак канцэпцыi «Акiяна-ёга» з’явiлася тэорыя «Акiяна-дэбiла».

Гэтыя гiпотэзы зноў ажывiлi адну са старажытных фiласофскiх праблем узаемаадносiны матэрыi i духу, свядомасцi. Таму, хто першы, як Дзю-Гарт, надзялiў Акiян свядомасцю, патрабавалася нямала адвагi. Праблема, якую адразу ж прызналi метафiзiчнай, прысутнiчала амаль на ўсiх дыскусiях i спрэчках. Цi магчыма мысленне без свядомасцi? Але цi можна назваць працэсы, што адбываюцца ў Акiяне, мысленнем? Цi справядлiва, што гара — гэта вельмi вялiкi камень? А планета — гэта вялiзная гара? Можна ўжываць i гэтыя тэрмiны, аднак новая шкала велiчынь выводзiць на сцэну новыя заканамернасцi i новыя з’явы.

Гэтая праблема стала квадратурай круга нашага часу. Кожны самастойны вучоны iмкнуўся ўнесцi ў скарбонку салярыстыкi свой уклад; з’явiлася шмат тэорый, якiя даводзiлi, што мы маем прадукт дэгенерацыi, рэгрэсу, якi пачаўся пасля фазы «iнтэлектуальнага росквiту» Акiяна, iншыя пераконвалi, што Акiян гэта глеевы наватвор, якi нарадзiўся ў целе ранейшых насельнiкаў планеты i паеў iх усiх, праглынуў, спёкшы рэшткi ў вечную пазаклеткавую стыхiю, якая здольная да самаамаладжэння.

Пад белым, падобным на зямное, святлом лямпаў я прыняў са стала прыборы i кнiгi, якiя на iм ляжалi, расклаў на пластыкавай дошцы мапу Салярыс i, абапiраючыся рукамi на металiчную акантоўку стала, пачаў узiрацца ў яе. Жывы Акiян меў свае глыбiнi i плыткiя месцы, а яго выспы, пакрытыя налётам выветраных мiнералаў, сведчылi, што калiсьцi яны былi дном Акiяна — было невядома, цi рэгуляваў ён з’яўленне над вадой i знiкненне скальных парод, якiя хавалiся ў яго глыбiнях. Я пазiраў на вялiзныя, з рознымi адценнямi фiялетавага i блакiтнага колераў паўшар’i на карце i каторы ўжо раз у сваiм жыццi быў здзiўлены iх выглядам, як i даўней, у дзяцiнстве, калi ўпершыню пачуў пра iснаванне Салярыс.