Jan Kochanowski

Jan Kochanowski

Treny

Treny — nota edytorskaTrenach

Tekst Trenów został tu podany według drugiego wydania, ostatniego opublikowanego za życia poety, które ukazało się w roku 1583 w Drukarni Łazarzowej w Krakowie. Tekst przygotowałem zgodnie z kryteriami zawartymi w opracowaniu Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt — typ B (edycje popularnonaukowe), Wrocław 1955. Zdecydowałem się jednak zachować pewne cechy językowe, których nie uwzględnia się w edycjach popularnonaukowych, zwłaszcza dawne końcówki fleksyjne i większość dawnych form ortograficznych.

Edycja utworu nie opiera się w całości na żadnym z wydań współczesnych, choć uwzględniono zarówno rozstrzygnięcia zawarte w edycji opracowanej w ramach sejmowego wydania Dzieł wszystkich Kochanowskiego przez Marię Renatę Mayenową, Lucynę Woronczakową oraz Jerzego Axera i Marię Cytowską, jak i wydaniu przygotowanym przez Janusza Pelca dla serii Biblioteki Narodowej.

Przy tworzeniu komentarza obok wyżej wspomnianych wydań bardzo pomocna była wcześniejsza edycja Trenów w serii Biblioteki Narodowej w opracowaniu Tadeusza Sinki, a także podstawowe słowniki, w tym Słownik polszczyzny XVI wieku oraz — w zakresie wyjaśnień historyczno-mitologicznych — współczesne wydania klasycznego Dictionary of Phrase and Fable Ebenezera Cobhama Brewera.

Gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w  jest odmienne od znaczenia obecnego.

prof. dr hab. Piotr Wilczek

Uniwersytet Warszawski, Instytut Badań Interdyscyplinarnych ”Artes Liberales”

[Motto i dedykacja]¹

Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse  

Juppiter auctiferas lustravit lumine terras².  

ORSZULI KOCHANOWSKIEJ,  

WDZIĘCZNEJ³, UCIESZONEJ⁴, NIEPOSPOLITEJ⁵ DZIECINIE, KTÓRA CNÓT WSZYTKICH⁶ I DZIELNOŚCI⁷ PANIEŃSKICH POCZĄTKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE⁸, W NIEDOSZŁYM⁹ WIEKU SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM¹⁰ RODZICÓW SWYCH ŻALEM ZGASŁA¹¹, JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY¹² OCIEC¹³, SWOJEJ NAMILSZEJ¹⁴ DZIEWCE¹⁵ ZŁZAMI¹⁶ NAPISAŁ.  

NIE MASZ CIĘ¹⁷, ORSZULO MOJA.  

Tren I¹⁸

Wszytki¹⁹ płacze, wszytki łzy Heraklitowe²⁰

I lamenty, i skargi Symonidowe²¹,

Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania

I żale, i frasunki²², i rąk łamania,

Wszytki a wszytki zaraz²³ w dom sie mój noście²⁴,

A mnie płakać mej wdzięcznej²⁵ dziewki²⁶ pomoście²⁷,

Z którą mię niepobożna²⁸ śmierć rozdzieliła

I wszytkich moich pociech²⁹ nagle zbawiła³⁰.

Tak więc smok³¹, upatrzywszy gniazdo kryjome³²,

Słowiczki liche zbiera³³, a swe łakome

Gardło pasie³⁴; tym czasem matka szczebiece³⁵

Uboga³⁶, a na zbójcę co raz sie miece³⁷.

Prózno³⁸, bo i na samę okrutnik zmierza³⁹,

A ta nieboga⁴⁰ ledwe⁴¹ umyka pierza⁴².

«Prózno płakać» — podobno drudzy rzeczecie.

Cóż, prze Bóg żywy⁴³, nie jest prózno na świecie?

Wszystko prózno; macamy, gdzie miękcej w rzeczy,

A ono⁴⁴ wszędy⁴⁵ ciśnie: błąd wiek człowieczy⁴⁶.

Nie wiem, co lżej⁴⁷: czy w smutku jawnie żałować⁴⁸,

Czyli sie z przyrodzeniem⁴⁹ gwałtem⁵⁰ mocować⁵¹.

Tren II⁵²

Jeslim kiedy nad dziećmi piórko⁵³ miał zabawić⁵⁴,

A kwoli temu wieku⁵⁵ lekkie⁵⁶ rymy⁵⁷ stawić⁵⁸,

Bodajżebych⁵⁹ był raczej kolebkę kołysał

I z drugiemi nieważne mamkom pieśni⁶⁰ pisał,

Któremi by dziecinki noworodne⁶¹ spiły⁶²

I swoich wychowańców⁶³ lamenty toliły⁶⁴.

Takie fraszki⁶⁵ mnie zbierać⁶⁶ pożyteczniej było,

Niżli, w co mię nieszczeście moje dziś wprawiło⁶⁷,

Płakać nad głuchym grobem⁶⁸ mej wdzięcznej dziewczyny

I skarżyć sie na srogość⁶⁹ ciężkiej⁷⁰ Prozerpiny⁷¹.

Alem użyć w obojgu jednakiej wolności⁷²

Nie mógł — owom ominął⁷³, jako w dordzałości⁷⁴

Dowcipu⁷⁵ coś ranego⁷⁶, na to mię przygoda⁷⁷

Gwałtem wbiła⁷⁸ i moja nienagrodna szkoda⁷⁹.

Ani mi teraz łacno⁸⁰ dowiadać sie o tym⁸¹,

Jaka mię z płaczu⁸² mego czeka cześć na potym⁸³.

Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę,

A cudzej⁸⁴ śmierci płacząc, sam swe kości suszę⁸⁵.

Prózno to⁸⁶; jakie szczeście⁸⁷ ludzi naszladuje⁸⁸,

Tak w nas albo dobrą myśl⁸⁹, albo złą sprawuje.

O prawo krzywdy pełne! O znikomych cieni⁹⁰

Sroga, nieubłagana, nieużyta⁹¹ ksieni⁹²!

Tak li moja Orszula, jeszcze żyć na świecie

Nie umiawszy, musiała w ranym umrzeć lecie⁹³?

I nie napatrzawszy sie jasności słonecznej,

Poszła nieboga widzieć krajów nocy wiecznej⁹⁴.

A bodaj ani była świata oglądała,

Co bowiem więcej, jedno ród⁹⁵ a śmierć poznała.

A miasto⁹⁶ pociech, które winna z czasem⁹⁷ była

Rodzicom swym, w ciężkim je⁹⁸ smutku zostawiła.

Tren III⁹⁹

Wzgardziłaś mną, dziedziczko moja ucieszona¹⁰⁰.

Zdałać sie ojca twego barziej¹⁰¹ uszczuplona¹⁰²

Ojczyzna¹⁰³, niżlibyś ty przestać na niej¹⁰⁴ miała¹⁰⁵;

To prawda, żeby była nigdy nie zrownała¹⁰⁶

Z ranym¹⁰⁷ rozumem twoim, z pięknemi przymioty¹⁰⁸,

Z ktorych sie już znaczyły twoje przyszłe cnoty¹⁰⁹

O słowa, o zabawo¹¹⁰, o wdzięczne¹¹¹ ukłony,

Jakożem ja dziś po was wielce¹¹² zasmęcony¹¹³.

A ty, pociecho¹¹⁴ moja, już mi sie nie wrócisz

Na wieki¹¹⁵ ani mojej tesknice¹¹⁶ okrócisz¹¹⁷.

Nie lza, nie lza, jedno¹¹⁸ sie za tobą gotować¹¹⁹,

A stopeczkami twemi ciebie naszladować¹²⁰.

Tam¹²¹ cię ujźrzę¹²², da Pan Bóg¹²³, a ty więc z drogiemi

Rzuć sie ojcu do szyje¹²⁴ ręczynkami¹²⁵ swemi.

Tren IV¹²⁶

Zgwałciłaś¹²⁷, niepobożna¹²⁸ śmierci, oczy moje,

Żem widział umierając¹²⁹ miłe dziecię swoje.

Widziałem, kiedyś trzęsła owoc niedordzały¹³⁰,