Поиск
V
Развітаўся хлопец з дзедам,
Зноў ён — лесу, поля сын
I старым знаёмым следам
Ідзе, вольны і адзін.
У яго пуцец гатовы —
Ён у сэрцы моцна лёг,
I Сымонка помніць словы —
На яе ступіць парог.
Але справа тут не ў словах:
Словы можа сцерці час,
А ў другіх зусім умовах
Вузел быў прычын якраз —
Абудзілася ў ім песня,
Гімн, жыццёвы чараўнік, —
Той няясны клік прадвесня,
Той юнацкі сэрца клік.
Прагла сэрца маладое
Сэрца водгулле пачуць,
I даўно ў ім гарыць тое,
Чаго нельга абмінуць.
Тым агнём душа сагрэта,
Свет аздоблен тым агнём:
З ім без лета свеціць лета,
З ім і ноч здаецца днём.
Ён чаруе сваім словам,
Спевам вечна маладым;
Але ў полымі ружовым
Ёсць і горкі, едкі дым.
I каму сноў не складалі
Чары-мары летуны?
Эх, насілі вашы хвалі
Нашы гонкія чаўны!..
Лес… той самы, сінякрылы,
Ён лісцём бы п’е віно;
Пазалота нівак мілых,
Хмарак лёгкае руно…
Пад зялёнаю накідкай
Голькі песцяцца ў цяпле;
Жупіць[45] ветрычак з ракіткай,
Гуд у дубавым дупле.
А сам дуб у нейкай думе
Разгарнуў сваё лісцё.
Тут у кажнай з’яве-шуме
Сваё чуецца жыццё.
А ў падножжы лясных шатаў,
Дзе каліна расцвіла,
Легла пышна і багата
Тканка цені і святла.
Ён спыніўся — лес знаёмы,
Лес наводзіць многа дум…
Эх, зялёныя харомы!
Сэрца ведае ваш шум…
На курганчык той, дзе колісь
Развіталіся яны,
Дзе іх сцежкі раскалолісь
Тры таму назад вясны,
Зноў цяпер Сымонка ўсходзіць
Месца тое павітаць;
Стаў і поглядам абводзіць
Даль палёў, нябёсаў гладзь.
Унь дарога між прысады
Двух радоў старых бяроз,
Ён шчасліў тут быў і рады,
Ён душою тут узрос…
Страх, развага і сумненне
Сталі хлопца пашыбаць:
Што ён знойдзе? што сустрэне?
Што ён мае ёй сказаць?
Мо даўно ён там забыты
I для Ганны стаў чужы,
Бы той зеллем апавіты
Цяжкі камень на мяжы?
Ды сярод тых думак горкіх,
Праганяючы ўвесь страх,
Вочкі Ганны, як дзве зоркі,
Хлопца клікалі на шлях
I так гожа пазіралі,
Так смяяліся яму,
Што бясследна разганялі
Гэтых думак чорных цьму.
Што ж тут думаць? Смела, браце!
Не — назад няма дарог!
Гайда, покі сілак хваціць,
На прасторыну-разлог.
Гоніць хлопец прэч трывогу,
Як паганы які сон,
I з кургана на дарогу
Зварачае зноў Сымон.
Сталым крокам між бярозак
З сябрам-кіем ён ідзе,
А з ім лісце ў гушчы розаг
Мову згодную вядзе;
Іх там ветрычак гайдае,
Песціць іх, бы тых дзяток;
Збоку ветру ў тахт спявае
Гутарлівы ручаёк.
Песні — з’явы падарожжа!
Колькі мар і чар у вас!
Што мілей размовы збожжа
На палёх у летні час?
Што прыемней даляў гэтых,
Апавітых у туман,
I лясоў, смугой адзетых,
Горак сіні караван?
Што цікавей хмар страшэнных,
Громаў гучных, іх сыноў,
I маланак, слуг нязменных
Грозных страшных перуноў?
Што таемней зор бліскучых,
Зор дрыготных, бы жывых,
Што ў асобку або ў кучах
Свецяць з багнаў векавых?
Вось дарожка ў бок ад шляху
Павіваецца між ніў,
Хлопец стаў, цясней пад паху
Скрыпку-друга прытуліў
I гарнітур апраўляе,
Шапку гне крыху набок,
Пыл дарожны абівае,
Гразь даўнейшую, пясок,
Бо ўжо блізка, і з узгорку
Іх гаспода ўся відаць,
Нават нейчая гаворка
Ці не з іх двара чуваць?
Унь і хата, сад вішнёвы.
Як разросся той садок!
Хлопцу ўспомніўся часок
Іх спаткання, іх размовы,
Смех і звонкі галасок.
I час нейкі, бы прыкуты,
Ён стаіць, глядзіць туды…
Прайшлі цэлыя гады,
Жывы ж гэтыя мінуты!
Ну, што ж? досыць разважання!
Ідзе ўзмежкам напрасцяк.
Лёгкі трэпет хвалявання
Адчувае ўсё ж юнак.
I вось бачыць ён: з-за хаты
Ідзе жнейка ў яго бок;
У руцэ — глячок пузаты,
На плячы — крывы сярпок.
Прыглядаецца — хто ж гэта?
Маці Ганніна, яна!
Пастарэла, страх, кабета.
А чаму ж ідзе адна?
Гаспадынька бы не тая, —
Так змянілася яна.
«Добрым днём» яе вітае
I пытае:
— Ці пазналі ж вы блазна?
Прыпынілася жанчына,
Углядаецца ў хлапца,
А журботныя маршчыны
Леглі ўпоперак ліца.
— Не, галубок: не пазнала я —
Памяць мая заняпалая…
Да ці можа быць?! Сымонка!
Спала мне з вачэй пялёнка,
А пазнала ж па вачох!
Ах, саколік, маё сонка,
Зноў у нашых ты краёх!..
А як вырас!.. Ох, мой любы!
А ў нас тут бяда-напасце
Ды такое ўжо няшчасце,
Што й не будзе горшай згубы…
Ой, якое ж гэта гора:
Наша Ганна навек хвора!
Збіла краску, бы марозам, —
Памяшаўся яе розум.
Хлопцу раптам цёмна стала,
Пабялеў як палатно;
Сэрца ў ім як бы апала,
Свету тога не чутно,
I асеў, бы птах бяскрыльны,
На мурожную траву,
I рукамі моцна-шчыльна
Ён сціскае галаву.
Ён не плача, не галосіць,
Ён сядзіць, як бы ў агні,
А кабета гляк падносіць,
Нахілілася і просіць:
— На, вадзіцы палыкні!
— А дзе ж Ганна? — Яна ў хаце.
Сугіакойся ж хоць ты сам…
Няма долечкі дзяўчаці —
Марна згублена краса!
Лепш хай смерць яе атуліць,
Як вар’ятам быць, дурным. —
I заплакала матуля
Плачам ціхім, нутраным.
— Пакажыце мне яе вы:
Яна мусіць ачуняць!
Трэба мрок той адагнаць,
Знішчыць цёмныя навевы
I з душы заслону зняць! —
Ён гаворыць бы ў натхненні,
Вочы іскрацца агнём,
А кабета ў засмучэнні
На яго глядзіць маўчком.
«А мо станецца тут дзіва?..
Хоць малая то надзея», —
Маці думкай сэрца грэе
Ды йдзе ў хату з ім рупліва.
Ідучы казала маці:
— Ноч, адна ноч загубіла!..
Яна ж так цябе любіла,
Ды не лёс майму дзіцяці.
Людзі злыя і без сэрца:
Загубілі век блазнерцы.
Яны ў сенцах. Вось і хата,
Тая хата, той парог.
А тут хтось яго сцярог,
Як бы тая рука ката…
Мухі роем. Цемнавата.
Унь той кут, унь той палог,
А яна… да ці ж то Ганя?
Нерухліва і глуха,
У яго бок і не гляне;
Косы збіты, як страха.
Рукі звязаны ў няшчаснай,
I прывязана сама,
Каб не білася дарма
У вар’яцтве буры страшнай.
Губы скусаны і сіні,
У вачох — імгла-туман;
Твар яе — зямля пустыні,
Сонцам спалены дзірван.
А цяпер, у час знямогі,
Яна туліцца ў куце;
Нейкі страх і біч трывогі
Б’е дзяўчыну і гняце.
Пазірае кудысь дзіка,
Падаецца ўся назад
Ды як крыкне немым крыкам:
«Жаба! Жаба!.. тыга, гад!»
I ўсім целам затраслася
I жахаецца: «Гах, гах!»
Жмецца, кідаецца ў страсе,
А ўваччу — нязмерны жах.
Анямелы, страхам скуты,
Відам зражаны яе,
Ён глядзіць, і боль пакуты
I на ім свой след кладзе.
I што сталася з дзяўчыны!
Што зрабіла з яе цьма?
Адна форма, стан руіны,
А Ганусі ўжо няма…
Ён бліжэй на крок ступае
I ў няясным парыванні
Зазірае ў вочы Ганне,
А яна як бы сляпая.
Згас румянец, твар упалы,
На ім след пякельнай мукі,
Боль няведанай дакукі,
Цяжар страшнае навалы.
А ён, сам бы ў памяшанні,
На яе глядзіць бачліва.
Вочы ўскінула пужліва
З патаемным садрыганнем.
У тым поглядзе на мгненне
Блеск знаёмы мільгатнуў,
Мільгатнуў і ў мрок зацьмення
Зноў бясследна патануў.
I ён разам тут памкнуўся
У натхненні, бы ў агні,
I дзяўчыны дакрануўся.
— Ганна! Ганначка! зірні! —
Ён глядзіць ёй пільна ў вочы,
Бы ўвесь жар, агонь цішы,
Перанесці ў мыслі хоча
Яе зломанай душы.
Ён глядзіць, як бы чаруе,
Ён шукае тую ніць,
Каб заслону цемраную
Ёй адсунуць, адсланіць.
Мутным поглядам дзяўчына
Пазірае на сцяну;
Ёй вар’яцтва павуціна
Густа сцеле пеляну.
Потым вочы мімаволі
Пераводзіць на яго
I глядзіць з адбіткам болю.
— Каго бачыш ты? каго? —
Яна разам задрыжала,
Нема крыкнула і ўпала
I застыла нерухліва.
— Ганна! Ганна! Нежывая!
Ой, дачушка, дарагая… —
Плача маці праразліва.
— Ша, не плачце — будзе жыва.
Глядзіць маці на Сымона,
А ён сам нібы шалёны —
Зрок той бегае блукліва.
Ганна ўпала ў сон глыбокі.
Ноч прайшла, прайшоў і дзень,
Аджываюць яе шчокі,
З яе твару нікне цень.
Ён вартуе сон дзявочы,
Навявае ёй спакой,
Заглядае ў яе вочы
З нейкай любасцю нямой.
«Спі, мая рыбка, спі, залатая!
Сонейка ўзыдзе: у блеску святла
Знікне-загіне імгла.
Промень бліскучы да нас завітае,
Мрок ён адгоніць узмахам крыла,
Знішчыць дыханнем цяпла».
Спіць дзяўчына моцным сном,
Цемнакрыліць ноч другая,
Мрок цярушачы крылом.
Ноч — памочніца благая.
Ноч стаілася пры лесе,
А лес знізіўся, унік;
Месяц паліць свой лучнік,
Кужаль сцелючы на стрэсе,
Зоркам белячы ручнік.
I маркотна, так маркотна!
Што нясе ёй гэты сон?
Мімавольна, мімалётна
Тую ноч успомніў ён,
I тут нейк само сабою
Напаткалася яму
Выйсці ў сад, як той парою,
I парушыць ночку-цьму:
Можа, Ганна скрыпку ўчуе,
Можа, звонкая струна
Яе душу пацалуе,
Ускатурхае да дна
I разгоніць ноч зацьмення,
Знойдзе ў сэрцы тую ніць,
Што памонса памутненне
Адагнаць ці праясніць.
Ён ціхутка бярэ скрыпку,
Адчыняе ў сад акно,
На дзяўчыну, сваю рыбку,
Сэрцу родную даўно,
Пазірае ў засмучэнні
I ёй шэпча, бы ў натхненні:
«Ты пачуеш голас мае песні,
Мыслі твае праясняцца,
Згіне цемра, як гінуць туманы
Ў блеску сонца;
Зыдзе ў душу тваю ўспакаенне —
Выплыве сонца з зацьмення».
На яе твары збалелым
Нейкі проблеск мільгатнуў,
Усмех ціхі і нясмелы
Яе вусны ўскалыхнуў,
Бы зарніца цені ночы.
Ён шчасліў, бязмерна рад;
Ён цалуе яе ў вочы
I з надзеяй ідзе ў сад,
Выбірае там мясціну,
Як тады, у тую ноч —
Адратуе ён дзяўчыну,
Мрок з душы адгоніць проч!
Кінуў погляд ён нясмела
У бок цёмнага акна,
I натхненна зазвінела
Звоннаплыўная струна.
I гамоніць, як жывая,
У зялёным салашы,
Шбы срэбра разлівае,
Рухі сэрца адбівае,
Звоніць водгуллем душы;
Галубком ляціць над борам,
Пчолкай зумкае ў галлі
I імкнецца к ясным зорам
Палкай просьбаю зямлі.
I, здаецца, сама ночка
Гэтай просьбе спачувала:
Яна нават не гайдала
Ні галінкі, ні кусточка,
Ні былінкі, ні лісточка,
Ні на ніве каласочка.
I выразней свае ніці
Месяц звешвае ў дно цьмы
I затрымлівае ў жыце
Смех няясны, смех нямы.
I раптоўна моўкнуць струны,
Задрыжаў увесь пясняр:
У акне скрозь змрочча руны
Вырысоўваецца твар!
Ён глядзіць у аняменні,
Ён застыў, акамянеў, —
Дух надзеяй зарунеў,
Дух агорнут у сумненне.
Ганна
Ці то сон, ці то здань?..
Чула музыку я!..
Не, то — мара мая…
Ах, адстань ты, адстань,
Сэрца мне не тумань’
Ноч… Адчынена аконца.
Сад… Ён цёмны, ён глухі,
А мне смутненька бясконца,
Сон гняце мяне ліхі…
Вір… Я ў віры! я — русалка.
А як пеніцца вада!
Як гуляе на ёй скалка!..
Ой, бяда будзе, бяда!..
Сымон
Ганна, Ганначка! Не бойся.
Гэта я: не зман, не сон!..
Ганна
Ты? А хто ты?
Сымон
Я — Сымон,
Той музыка… Заспакойся!..
Ганна
Дык то праўда?.. Што са мною?
Дай успомніць!.. Душыць жвір,
Адабраў мне памяць вір,
Зацягае глыбінёю!..
Сымон
Вір? Ён знік; яго няма!
Паглядзі: святлее ўсход,
Месяц кончыў свой абход,
Ноч праходзіць, нікне цьма —
Ты трывожышся дарма.
Ты, Гануська, была хвора —
Проста трызніла ты ў сне.
Ты заснула пазаўчора,
А цяпер твой вір засне!
Ганна
Сон, ты кажаш? I цяпер, сон?
I ты сон?.. А праўда дзе?..
А што гэта так гудзе?..
Страшна!.. Ох, як свет забэрсан!
Дай мне руку… Ну, во гэтак…
Гавары ж мне, будзь са мной:
Чуць хачу я голас твой,
Бо твой голас — песня кветак.
Сымон
Ганна-рыбка! ды не бойся,
Заспакойся
I засні.
Ты стамілася, галубка,
Ссохлі губкі,
Ты ў агні.
Спі, я сон твой павартую,
Я цябе пакалышу —
Спаткі трэба малышу.
Люлі-люленькі малую!
Казку Ганначцы скажу я,
Вочкі-зоркі патушу.
«Раз сышла з нябёс вясёлка
I ступіла на зямельку
Ды ўраніла там кудзельку,
Кудры ранічнага золку,
На зямлю-пасцельку.
Спрала зорачка кудзелю,
Зладзіў месячык красёнцы,
А дзянёк саткаў на сонцы
З нітак красачку-лілею,
Гожую бясконца.
Хараством лідейка ззяе,
Як дзянніцы абуджэнне;
Яе белае адзенне
Навакола разлівае
Златаблеск-ірдзенне.
Усміхалася ёй неба,
Пазірала вокам ласкі;
Ёй складалі байкі-казкі
Лес і поле морам хлеба,
Ёй спявалі краскі.
I была яна шчасліва,
Бо любілі ўсе лілею.
Пчолка зумкала над ею,
Штось казала ёй жычліва
Гутаркаю тэю.
Лесны жаваранак вольны,
Снуючыся ў яснай сіні,
Песню пеў у жытнім кліне
I будзіў прастор ваддольны
I пяскоў пустыні.
I бывала, калі ў небе
Чуць прыжмураць вочкі зоры,
Ён імкнуўся ўжо ў прасторы;
Пеў ён песні роднай глебе
I яе разорам.
А лілейка ў блеску росным
Ад тых песень замірала
I лісточкі расчыняла
Ды ціхутка, безгалосна
Песняра зазвала.
Ён зірнуў на травы-руні,
Што рунелі на тым полі,
I спускаецца на ролі,
Дзе расла яна, красуня,
У пясчаным доле».
— Чуеш казку ты? — пытае.
А яна пад той шумок
Спіць салодка… Дзень вітае,
Цьма расходзіцца густая,
Радасць суліць ім дзянёк.
Спіць Гануся ціха-роўна,
Ружавеюць яе шчочкі;
Нікнуць з твару цені ночкі,
А ён цешыцца бясслоўна.
Вось з-за лесу ўстала сонца.
Рассыпае каснікі,
Залатыя ручнікі
I цалуе праз аконца
Збітых кудзер валаконцы,
Жылкі сінія рукі.
I ў адказ на тое ззянне
Смех ёй вусны асвятліў:
То — яе душы світанне,
Сілы свежае прыліў.
Я развітаюся з Сымонам —
Тут круг замкнут адзін, а там
Сваім звычайным ходам-гонам
Пачнуцца новыя кругі —
Яіпчэ далёкі берагі,
Аб іх раскажа повесць вам
Ужо не я, а хто другі.
Пайшоў Сымон сваёй пуцінай,
Бо ён прыроджаны пясняр.
Панёс ён людзям песень дар —
Агонь душы і сэрца жар,
Панёс пяснярскай каляінай.
Рука ў руку з ім і з ахвотай
Дзяўчына мілая ішла.
Пад сховам дзеўчага крыла
Гарнула далі пазалотай,
I не кранала іх журбота,
Не засмучала іх імгла.
І ўжо ў пуці, ідучы з ею,
Як надышоў той час-пара,
Дакончыў казку пра лілею
І пра пташыну-песняра.
вернуться
45
Жупіць — размаўляць, гаварыць.
Перейти на страницу:
Изменить размер шрифта: