Горкiя слёзы цяклi па яе старэчых руках. I гэта была Iза. Адзiн я мог разгледзець у гэтай непаваротлiвай, нядужай старой жанчыне тую юную дзяўчыну маю колiшнюю спадарожнiцу ў далiне Лiлей...

- Сорамна i смешна ў мае гады ўспамiнаць гэта... Даруй мне, Луi.

Я моўчкi глядзеў на вiнаграднiкi. I ў гэты момант мяне ахапiла сумненне. Няўжо такое можа быць? Жывеш з чалавекам амаль паўстагоддзя i бачыш яго толькi напалову!.. Няўжо з усiх яго слоў, учынкаў мы адбiраем i запамiнаем толькi тое, што падаграе нашу крыўду на яго i падтрымлiвае злапамятлiвасць? У нас жыве нейкае пагiбельнае iмкненне спрашчаць чалавека, адкiдаць усе рысы, якiя маглi б змякчыць той агiдны вобраз, што мы самi стварылi. Як жа мы спяшаемся выкiнуць з памяцi тое, што дапамагло б нам намаляваць не карыкатурны, а сапраўдны партрэт чалавека!.. Не, нам часцей за ўсё патрэбна карыкатура... I тады нам прасцей, лягчэй апраўдаць нашу нянавiсць... А цi не заўважыла Iза майго хвалявання? Ох, як паспяшалася яна выкарыстаць гэта.

- Ты не паедзеш сёння?

У вачах у яе блiснуў радасны агеньчык, як гэта заўсёды бывала, калi ёй здавалася, што яна "перамагла мяне". Я прытварыўся здзiўленым i адказаў, што не бачу нiякiх прычын, каб адкладаць паездку. Мы ўсталi i памалу пайшлi ў маёнтак па лiпавай алеi. Так было далей, затое не трэба было падымацца ўгору па крутой сцежцы i лiшнi раз верадзiць сэрца. Што рабiць? Я быў разгублены. А можа, не ехаць? Можа, пайсцi ды аддаць жонцы свой сшытак?.. А што, калi... Яна абаперлася рукой на маё плячо. Столькi гадоў яна не рабiла гэтага!.. Алея выводзiла да дому з паўночнага боку. Iза сказала:

- Нiколi гэты Казо не прыбiрае садовых крэслаў...

Я разгублена паглядзеў на пустыя крэслы, што стаялi цесным кружком. Тым, хто сядзеў на iх ноччу, трэба было быць блiжэй адно да аднаго, каб гаварыць шэптам. На зямлi многа слядоў. Усюды акуркi тых цыгарэт, што палiць Фiлi. Тут, мiж гэтых разгалiстых лiп, якiя пасадзiў яшчэ мой бацька, пад начным небам засядаў варожы ваенны савет. Тут вырашалася, як аддаць мяне пад апеку або заслаць мяне ў вар'яцкi дом. Неяк аднойчы вечарам я ў парыве самапрынiжэння параўнаў сваё сэрца з клубком гадзюк. Не, не, цяпер-то я зразумеў: гадзюкi пакiнулi мяне, выпаўзлi на волю i ноччу скруцiлiся ў мярзотны клубок сярод вось гэтых крэслаў, i на зямлi яшчэ вiдаць iх сляды...

"Грошы свае ты атрымаеш, Iза, - думаў я. - Але толькi свае. Больш ты ад мяне нiчога не дачакаешся. Я зраблю так, каб i маёнтак вам не дастаўся. I лес прадам. Усё, што я атрымаў ад бацькоў, пойдзе майму сыну. Яго я яшчэ не ведаю. Але заўтра я пабачуся з гэтым юнаком. Якi б ён нi быў, ён - не ўдзельнiк вашай змовы. Гадаваўся, выхоўваўся ён далёка i не можа мяне ненавiдзець. А калi i ненавiдзiць, то прадмет яго нянавiсцi - чалавек уяўны, абстрактны, якi са мной нiчога агульнага не мае.

Я гнеўна скiнуў з пляча жончыну руку i, забыўшыся пра сваё хворае сэрца, хутка пачаў падымацца на ганак. Iза крыкнула: "Луi!.." Я нават не аглянуўся.

XIV

Мне не спалася, я ўстаў, апрануўся i выйшаў на вулiцу. Не так проста было трапiць на бульвар Манпарнас: давялося пракладаць сабе дарогу праз натоўп, пятляць, абыходзiць танцораў. У былыя часы нават такiя заядлыя рэспублiканцы, як я, ухiлялiся ад гулянняў на свята Чатырнаццатага лiпеня*. Тады нiводнаму прыстойнаму чалавеку i ў галаву не прыйшло б удзельнiчаць у гэтых вулiчных забавах i шэсцях. А цяпер вунь, куды нi глянь, усюды весяляцца, спяваюць, танцуюць. I зусiм гэта не вулiчны зброд. Нiякiх жулiкаў, хулiганаў, зладзеяў. Добра апранутыя маладыя людзi радуюцца самi i радуюць другiх. Сярод жанчын, што танцуюць, амаль няма прастытутак. Часам таксi перапыняюць танец, i тады маладыя людзi жартаўлiва, бяскрыўдна чапляюцца за дзверцы, за колы машын. Нейкi юнак незнарок штурхнуў мяне i гарэзлiва закрычаў: "Дарогу шаноўнаму старому!" Я праходзiў мiж двух радоў усмешлiвых, радасных твараў. "Што, не спiцца, дзед?" - прыязна кiнуў мне чарнявы падлетак з раскошнай шавялюрай... Эх, Люк, Люк! Даўно ты ўжо ў сырой зямельцы!.. А мог бы i ты вось гэтак смяяцца, танцаваць!.. Можа, ты i мяне яшчэ навучыў бы бесклапотна адпачываць, радавацца жыццю!.. Асыпаў бы я цябе i грашыма, i золатам, i падарункамi!.. Ды не... нiчога табе ўжо не трэба... Так разважаў я, седзячы на тэрасе кавярнi...

* Нацыянальнае свята французскага народа. 14 лiпеня 1789 г. паўстанцы штурмам узялi Бастылiю, што стала пачаткам Вялiкай французскай рэвалюцыi.

I раптам у натоўпе я ўбачыў самога сябе: гэта быў Рабэр. Побач з iм таптаўся нейкi нязграбны юнак, вiдаць, таварыш майго сына. У Рабэра такiя ж доўгiя ногi i кароткае тулава, як у мяне, ён уцягвае галаву ў плечы зусiм як я. Глядзець на яго брыдка. Усе мае фiзiчныя недахопы ў яго падкрэслены. У мяне самога доўгi твар, ну а ў яго - дык зусiм конская мыза. Плечы прыўзнятыя, як у гарбуноў. Дый голас у яго таксама як у гарбуна.

Я паклiкаў яго. Ён адстаў ад свайго прыяцеля i спалохана азiрнуўся.

- Толькi не тут! - выцiснуў ён з сябе. - Прыходзьце на вулiцу Кампань-Прэм'ер. Я буду чакаць на тратуары з правага боку.

Я сказаў, што тут, у такiм натоўпе, нас менш за ўсё можна заўважыць. Ён як быццам трохi супакоiўся, развiтаўся са сваiм таварышам i падсеў да майго столiка.

Ён трымаў у руках спартовую газету. Маўчанне наша зацягнулася, i я загаварыў пра коней. Стары Фандадэж любiў пагаварыць са мной на гэтую тэму, i пра коней сёе-тое я ведаў. Я расказаў Рабэру, што мой цесць вельмi грунтоўна абдумваў, на якога каня ставiць, i ўлiчваў не толькi яго радаслоўную, але i шмат iншых дэталяў, нават тое, якая зямля на бегавой дарожцы... Рабэр перапынiў мяне:

- А ў нас у краме заўсёды можна пранюхаць, ёсць шанц на выйгрыш цi не. (Пасля ўсiх сваiх няўдач ён уладкавўся ў мануфактурнай краме на вулiцы Пцi-Шам.)

Аказваецца, яго цiкавiў толькi выйгрыш. Коней ён не любiў.

- Мяне не да коней цягне. Вось веласiпед...

I вочы ў яго заблiшчалi.

- А потым, - сказаў я, - захочаш аўтамабiль...

- Вы так думаеце?

Ён паслiнiў вялiкi палец, адарваў папяроснай паперы i скруцiў цыгарэту. I зноў маўчанне... Я спытаўся, як iдуць справы ў яго на працы. Ён адказаў, што частку персаналу ўжо звольнiлi, але яму асабiста няма чаго баяцца. Пра крызiс, якi ахапiў усю краiну, малады чалавек нiчога не ведаў. Думкi яго нiколi не сягалi за межы яго вузкiх, дробных, асабiстых iнтарэсаў. I вось гэтаму тупому басяку я аддам мiльёны... А можа, узяць ды пусцiць гэтыя грошы на добрыя справы. Няхай будуюць школы, бальнiцы... Не, дзеткi мае так мяне не ўпусцяць: абавязкова знойдуць i прызначаць апеку... А калi па завяшчаннi?.. Не, тады ўсё роўна давядзецца ўсё дзялiць памiж спадчыннiкамi, i толькi рэшту... Эх, Люк, быў бы ты цяпер са мной! Ён, вядома, не захацеў бы ўсё гэта прыняць... Але што там, знайшоў бы я спосаб абагацiць яго! Ды так, каб ён мяне i не западозрыў... Даў бы, напрыклад, пасаг яго каханай...